Β΄ Λυκείου 11.Πώς και γιατί υπάρχει το κακό στον κόσμο;

Το πρόβλημα του κακού από τον Αυγουστίνο στη σύγχρονη Γενετική

Το πρόβλημα του κακού από τον Αυγουστίνο στη σύγχρονη Γενετική

του π. Νικολάου Λουδοβίκου

Ι

Πριν καλά - καλά τελειώσει ο δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, ο σημαντικός Άγγλος συγγραφέας C.S. Lewis εξέδωσε, το 1944, το   μυθιστόρημα του Perelandra, θέλοντας να διηγηθεί ξανά την ιστορία του Κήπου της Εδέμ. Η Perelandra είναι ένας άλλος πλανήτης του ηλιακού μας συστήματος, αυτός που οι γήινοι αποκαλούν Αφροδίτη, και είναι όμως απολύτως κατοικημένος από λογικά όντα τα οποία, όμως, μαζί με τον πλανήτη τους ζουν -ω του θαύματος- μέσα στον παράδεισο, όπως ακριβώς μας περιέγραψε τον τελευταίο ένας Αυγουστίνος ή ένας Μ. Βασίλειος: πλήρης αρμονία, γαλήνη και αφθαρσία παντού, απόλυτη απουσία πόνου, ασθένειας, θλίψεων και αγωνιών, ευτυχία απερίσταλτη και αδιατάρακτη. Ο Θεός (τον οποίο στον πλανήτη αυτό αποκαλούν Maledi ) θα αποστείλει εκεί έναν γήινο σοφό (ο οποίος στο μυθιστόρημα είναι μάλιστα πανεπιστημιακός καθηγητής) ονόματι Ransom (λέξη που στα αγγλικά σημαίνει την απολύτρωση), για να πληροφορήσει τους αθώους κατοίκους για τον κίνδυνο του κακού τον οποίο στο βιβλίο αντιπροσωπεύει ο Weston, ένας δαιμόνιος γήινος, που οπλισμένος αντιμετωπίζει τους κατοίκους του πλανήτη όπως ένας άποικος τους αγαθούς ιθαγενείς, θέλοντας να τους διαφθείρει και στη συνέχεια να τους υποτάξει (δεν είναι τυχαίο δε πως το όνομά του προέρχεται από την λέξη West - την Δύση).

Ο Ransom , μόλις βρίσκεται στην Perelandra, συγκλονίζεται: διαπιστώνει αμέσως πως οι αισθήσεις του λειτουργούν διαφορετικά, πολύ βαθύτερα και καθαρότερα, ο νους του γαληνεύει απροσδόκητα, το σώμα του ελαφρώνει. Ποτέ δεν ένοιωσε τη γεύση, την ακοή του και την όραση του τόσο ζωντανές, ενώ πλήρης αφοβία τον καταλαμβάνει· τα άγρια ζώα είναι φίλοι παιγνιώδεις. Κατάπληκτος και συγκλονισμένος συναντά την Εύα της Perelandra, την Κυρία ( Lady ), όπως αποκαλείται στο βιβλίο, χωρίς διόλου να σοκάρεται με την γυμνότητα της. «Έρχομαι εν ειρήνη», την χαιρετά τραυλίζοντας. «Και τι θα 'πει ειρήνη;», του απαντά εκείνη. Μη έχοντας ποτέ γνωρίσει το κακό, δεν φοβάται κανέναν και τίποτα. Όπως τα πολύ μικρά παιδιά, όλη η ζωή της είναι αυτή η «ειρήνη» - τίποτε άλλο δεν γνωρίζει...

Θ' αφήσω κατά μέρος την εξέλιξη της πάλης μεταξύ καλού και κακού, που συνιστούν την συνέχεια του μυθιστορήματος (όχι φυσικά προτού σάς διαβεβαιώσω, για να μην αγωνιάτε, πως η έκβαση της υπήρξε αίσια), για να σχολιάσω αυτόν τον μικρό διάλογο λίγο περισσότερο και να εισέλθουμε έτσι στο θέμα μας.

Παρά την αναμφισβήτητη λοιπόν ευτυχία των κατοίκων της Perelandra , ο Ransom - Λυτρωτής γήινος φαίνεται να ξέρει πολύ περισσότερα από αυτούς, μ' όλα τα βάσανα και την αλλοτρίωση του. Οι ευτυχισμένοι αυτόχθονες του διαπλανητικού Παραδείσου είναι πράγματι εντελώς ανυπεράσπιστοι μπροστά στην άλλη όψη του Είναι - Αγαθού, απέναντι, εννοώ, στο Μηδέν - Κακό, το οποίο ωστόσο, παρ' όλο που δεν «είναι», είναι απολύτως πραγματικό, δρα υποδόρια και αποτελεσματικά, απειλώντας να καταστρέψει –στ' αλήθεια!- το παν. Γι' αυτό ακριβώς άλλωστε ο Θεός αποστέλλει τον Λυτρωτή - Προφήτη Ransom σ' αυτούς (και δεν διαλέγει προς τούτο έναν από δαύτους): είναι η γνώση του Μηδενός ή του Κακού, αν θέλετε, που καθιστά ικανό τον γήινο σοφό να διαφυλάξει το Είναι - Αγαθό. Αυτό σημαίνει όμως πως το κακό είναι υπαρξιακά και οντολογικά αναπόφευκτο; Πως είναι μια προϋπόθεση του Αγαθού κατ' ανάγκην; Πως ανήκει, θα ‘λέγαμε τολμηρά, στο είναι του Αγαθού (επομένως και του θεού!); Τελικά το κακό ανήκει στο Είναι των όντων, κι αν όχι που ανήκει;

Στα ερωτήματα αυτά θα προσπαθήσουμε να δώσουμε μια πρώτη απάντηση, διατρέχοντας την φιλοσοφική και την θεολογική παράδοση και καταλήγοντας στη μοντέρνα Γενετική, της οποίας οι αναζητήσεις συνδέονται παράδοξα με τις παραπάνω παραδόσεις.

ΙΙ

Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η διάκριση Καλού και Κακού διατρέχει με πολλές μορφές την αρχαία ελληνική σκέψη. Ο φόβος του χάους, της αμετρίας, της Ύβρεως, του μη-όντος κατατρέχει βαθιά τον αρχαίο Έλληνα, γι' αυτό και ήδη στους Προσωκρατικούς όλες o ι οντολογικές έννοιες περί του Όντος -και τέτοιες είναι όχι μόνον ο ηρακλείτειος Λόγος ή ο αναξαγόρειος Νους ή ο πυθαγόρειος αριθμός ή το παρμενίδειο Όν, αλλά και το Άπειρο του Αναξίμανδρου και η Φιλότης του Εμπεδοκλή και το αντίθετο του κενού φυσικό άτομο του Λεύκιππου και του Δημόκριτου (Βλ. π. Ν. Λουδοβίκου, θεολογική Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας, Βιβλίο 1, Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 2003, σ.σ. 31-138) - αντιπαραθέτοντας σ' αυτό ακριβώς το μη Όν το οποίο με διάφορες μορφές, όπως είπαμε παραπάνω, εκφράζει στο ηθικό πεδίο το Κακό. Πολύ περισσότερο στον Πλάτωνα, στου οποίου το έργο το Κακό. συνδέεται [είτε ως άγνοια και απουσία φρονήσεως (Πρωτ. 355 e ), είτε ως νόσος της ψυχής (Σοφιστ. 228 e ), είτε ως πτώση της ψυχής απ' τον υπερουράνιο τόπο (Φαίδρος 246 e), είτε ως κατά φύση κακότητα της ύλης στον Τίμαιο (42 e )] με την απάτη και το ξεγέλασμα αυτού του ψεύτικου κόσμου. Ο οποίος, όπως το βλέπουμε στο μύθο του Σπηλαίου «της Πολιτείας», αδυνατεί να στραφεί προς τον επουράνιο Ήλιο του Αγαθού, και τον κόσμο των Ιδεών (ό.π. σ.σ. 159-177).

Μη ον το Κακό και στον Αριστοτέλη (Μετ. VIII , 9,1051α), αφού δεν ανήκει στον κόσμο των πραγματικοτήτων, ενώ στον Πλωτίνο το Κακό ταυτίζεται εν τέλει με την ύλη (Ενν. 1,8,3), αφού αυτή είναι τόσο απομακρυσμένη από το Εν/Αγαθό, το οποίο είναι ωστόσο η μακρινή πηγή της. Ως οντολογική αρχή το Κακό θα εμφανισθεί κατ' ουσίαν μόνον στον Μανιχαϊσμό, την ιουδαιοχριστιανίζουσα αυτή ανατολική διαρχική αίρεση, η οποία θέτει δύο ακριβώς αρχές στο Σύμπαν, αντιμαχόμενες μεταξύ τους. Εδώ κομμάτια ολόκληρα του κόσμου είναι κακά, φτιαγμένα από το Κακό, ενώ άλλα -τα πιο πνευματικά- είναι φτιαγμένα από το Καλό και η μεταξύ τους συμφιλίωση είναι αδύνατη.

III

Όσον αφορά τώρα στη χριστιανική θεολογία, η θέση τόσο της ανατολικής - ελληνικής όσο και της δυτικής - λατινικής παράδοσης φαίνεται κατ' αρχήν ταυτόσημη και προς αυτήν της αρχαίας φιλοσοφίας. Έτσι ο Ωριγένης από τη μια μας βεβαιώνει ( De Princ . II , 9, 2 · In Joh . 4, II , 17) πως ο Θεός δεν είναι ο Δημιουργός του κακού (με κ μικρό πλέον, αφού μόνον ο Θεός συνιστά το όντως Είναι) και πως αυτό δεν διαθέτει μια δική του υπόσταση ή ζωή ή ουσία -υφίσταται ως άρνηση του αγαθού, μία ιδέα που θα συναντήσουμε πολλές φορές στη Δυτική σκέψη μέχρι τον Έγελο. Ο Αυγουστίνος από την άλλη (π.χ. Conf . Ill , 7,12) μας βεβαιώνει παρομοίως ότι το κακό δεν υπάρχει ως ένα μεταξύ των όντων, αλλά συνίσταται ως άρνηση του αγαθού, privatio boni. Είναι μια απλή απουσία του αγαθού, της οποίας φυσικά δεν είναι δημιουργός ο Θεός ( De quaest . 83, 24). Με τον Αυγουστίνο ωστόσο αρχίζει μια σειρά μεγάλων προβλημάτων περί το κακό, τα οποία ταλανίζουν Δύση και Ανατολή μέχρι σήμερα. Θα καταλάβετε τι εννοώ όταν σας αναφέρω πως ο Αυγουστίνος είναι αφενός εκείνος ο οποίος συνέδεσε το κακό με το περίφημο, όπως ονομάσθηκε από τον ίδιο κατά το έτος 396, «Προπατορικό Αμάρτημα», το οποίο γι' αυτόν είναι ένα ιστορικό γεγονός, όπως η άλωση της Τροίας ή o ι Περσικοί πόλεμοι – πράγμα διόλου αυτονόητο για την ελληνική πατερική παράδοση ωστόσο. Τώρα λοιπόν είναι η αμαρτία που «γεννά» το κακό και όχι αντίστροφα. Για να καταλάβετε τη διαφορά, θα πω πως για τον Άγιο Μάξιμο τον Ομολογητή, για παράδειγμα, αιτία του κακού είναι η εκ του μηδενός δημιουργία του κόσμου -υφίσταται, δηλαδή, όχι μόνον μια φορά προς το Είναι αλλά επίσης και μία άλλη προς «απογένεσιν», όπως λέγει, των όντων- το κακό είναι θεμελιωδώς μια φθορά του είναι και όχι ένα «ηθικό» γεγονός. Έτσι, ενώ για τον Αγ. Μάξιμο (ή τον Μ. Αθανάσιο) είναι ακριβώς ο πρωταρχικός σπόρος του μηδενός μέσα στα σπλάγχνα του όντος που γεννά την δυνατότητα της αμαρτίας και συνεπώς του κακού, εάν και εφόσον ενεργοποιηθεί απ' την ελεύθερη προαίρεση του ανθρώπου, στον Αυγουστίνο είναι, αντίστροφα, η ηθική απόφαση δύο ανθρώπων (του Αδάμ και της Εύας) που γεννάει το κακό (μ' όλη την ένοχη του - ο Αυγουστίνος είναι ο πατέρας της ενοχής στη Δύση). Αυτό έχει μια πελώρια συνέπεια στο επίπεδο της οντολογίας. Θεωρήθηκε απ' τον Αυγουστίνο, μ' όλα αυτά, πως το κακό «εφευρέθηκε» απ' τον άνθρωπο (με την συνδρομή βεβαίως του διαβόλου, του οποίου η θέση ωστόσο δεν είναι αρκετά ισχυρή, διόλου παράδοξα στο αυγουστίνειο έργο), η δε εφεύρεση αυτή φανερώνει μια πλήρη και ηθελημένη καταστροφή της φύσης του. Με την εφεύρεση δηλαδή αυτή ο άνθρωπος έδειξε πως η φύση του, ενώ πλάστηκε αθώα και καλή απ' τον Θεό, έγινε ηθελημένα κατ' ουσίαν κακή -και μάλιστα η γυναικεία φύση. Διότι η γυναίκα, προτού ήδη συναντήσει το Φίδι - Διάβολο, είχε ήδη εντός της την δίψα της δύναμης και την αυθάδεια της εύκολης ισοθεΐας, στις οποίες παρασύρει δόλια και τον Αδάμ, αποδεικνύοντάς τον όμοιό της. Μ' απλά λόγια, κατά την αυγουστίνεια θεολογία, ο άνθρωπος δεν είναι κακός επειδή ηθελημένα ή κατόπιν απάτης μετέχει και αφήνεται στην ενεργούμενη ήδη κοσμική φθορά, αλλά εφευρίσκει αυτός ο ίδιος την φθορά στην φύση του την ίδια. (Δεν αγνοώ πως είναι δυνατόν και στους Έλληνες Πατέρες να βρούμε παρεμφερείς θέσεις, θεωρώ όμως πως αυτές δεν κυριαρχούν θεωρητικά στην πατερική παράδοση, όντας μάλλον   κηρυγματικού χαρακτήρα). Έτσι γεννιέται η ιδέα της κληρονομικής ενοχής, καθώς και αυτή του απολύτου προορισμού. Καθώς η φύση του ανθρώπου είναι απολύτως πλέον διεστραμμένη, ο άνθρωπος αδυνατεί ν' αναζητήσει πράγματι τον θεό και τη Χάρη Του -αυτή η τελευταία μπορεί να είναι μόνον ένα αναγκαστικό και αναντίστατο (ο Αυγουστίνος χρησιμοποιεί εδώ, χαρακτηριστικά τη λέξη irresistible ) δώρο του Θεού σ' αυτούς που Εκείνος, για άγνωστους λόγους, επιθυμεί. Οι υπόλοιποι είναι καταδικασμένη μάζα - massa damnata . Με τον τρόπο όμως αυτό ελάχιστα γίνεται λόγος περί ελευθερίας στον άνθρωπο. Πράγματι, η ανθρώπινη ελευθερία έχει ελάχιστη σημασία εδώ. 'Ή μάλλον δεν υπάρχει καν ελευθερία ως εκλογή αλλά ως αναγκαστική αποδοχή της αναντίστατης χάρης του Θεού.

IV

Ανακεφαλαιώνω: ενώ όλη η αρχαία φιλοσοφία και η χριστιανική θεολογία (πλην του Μανιχαϊσμού) συμφωνούν κατ' ουσίαν για το ότι το Κακό είναι απλώς άρνηση του Αγαθού, με τον Αυγουστίνο ο άνθρωπος γίνεται αιτία του κακού, γινόμενος έκτοτε κακός στην ίδια την φύση του -τώρα η κακότητα και η ενοχή της κληρονομούνται, μαζί φυσικά με την καταδίκη τους. Έτσι, ενώ για τον άγιο Ειρηναίο Λυώνος, για παράδειγμα, οι πρωτόπλαστοι αμαρτάνουν άθελα τους και λόγω πνευματικής ανωριμότητας, στον Αυγουστίνο η αμαρτία είναι έκφραση προϋπάρχουσας συνειδητής φυσικής διαστροφής ( pervertio ). Και είναι αδύνατον φυσικά στο σημείο αυτό να περιγράψω τον φόβο και την ενοχή που δημιούργησαν στους αιώνες θέσεις σαν κι αυτές, μαζί με τον συνεχή πειρασμό της κατηγορίας κατά του Θεού του ίδιου, ο Οποίος δημιούργησε μια ανθρώπινη φύση τόσο εύκολα και τόσο βαθιά και μόνιμα διαστρεφόμενη. Ο άνθρωπος λοιπόν είναι ένα «αμαρτωλό αυτόματο», είναι αδύνατον να μην αμαρτήσει, διότι η αμαρτία και το κακό έχουν γίνει μέρος της φύσης του. Μόνο η ανεξιχνίαστη επέμβαση του Θεού μπορεί να σταματήσει το δράμα αυτό και καμιά απολύτως αγαθή ανθρώπινη προαίρεση ή προσπάθεια. Ο Θεός συνεργάζεται ίσως με την ανθρώπινη ελευθερία, αλλά αποφασίζει μόνος Του, ανεξάρτητα απ' αυτήν. Oι θέσεις αυτές παρέμειναν στην Δυτική θεολογία ισχυρές, παρά την μεγάλη στροφή την οποία επεχείρησε ο άλλος μεγάλος της Δύσης, ο Θωμάς Ακινάτης, αποδίδοντας, όπως οι Έλληνες Πατέρες, και αυτός την αιτία του κακού στην κτιστότητα και την τρεπτότητα των όντων και όχι στο Προπατορικό Αμάρτημα. Την ίδια εποχή η Ελληνική Πατερική θεολογία έχει αποκρυσταλλώσει τις θέσεις της για την αιτιολόγηση του κακού, μ' έναν τρόπο τον οποίο θα μπορούσαμε σχηματικά ν' αποδώσουμε ως έξης, με βάση τα όσα ήδη είπαμε. Οι αιτίες λοιπόν του κακού είναι εδώ κυρίως τρεις: Πρώτη είναι το ίδιο το γεγονός της κτιστότητας και της εκ του μηδενός δημιουργίας, γεγονός που καθιστά τη φύση των όντων «ευόλισθον» προς το απόλυτο Μηδέν απ' το οποίο προήλθαν, ειδικά αν ο άνθρωπος θεωρεί την ύπαρξή του αυτάρκη και μη δεομένη θείας Βοηθείας και χάριτος. Δεύτερη αιτία του κακού είναι η ελεύθερη προαίρεση του ανθρώπου, ο οποίος, ως πρόσωπο, αμαρτάνει ή σφάλλει σηκώνοντας ταυτόχρονα την ευθύνη των επιλογών του: η διαστροφή ή καταστροφή της φύσης του ανθρώπου και του κόσμου είναι ένα απλό επιφαινόμενο της λαθεμένης του επιλογής, είναι ένα γεγονός συνεπώς μη μόνιμο αλλά θεραπευόμενο (ήδη σιγά-σιγα από τώρα και τελείως, στα έσχατα) με την αλλαγή και μόνο της θέλησης του ανθρώπου. Και τρίτη αιτία του κακού, συνδεόμενη μάλιστα αρκετά με τις δύο πρώτες, είναι το γεγονός πως ο κόσμος δεν συγκροτείται ως «μονόλογος» του Θεού αλλά ως «διάλογος» Του με τον άνθρωπο. Για κάθε αγαθή βούληση του θεού, λοιπόν, χρειάζεται μια εξίσου «αγαθή» απάντηση του ανθρώπου. Αν η τελευταία λείπει, η πρώτη ακυρώνεται. Ο Θεός αδυνατεί να κάνει άμεσα το καλό αν ο άνθρωπος το αρνείται. Το κάνει τότε ακριβώς έμμεσα κι αυτό σημαίνει αξιοποιώντας το παραγόμενο κακό προς υπεράσπιση και άμυνα του αγαθού, όπως ακριβώς με τον Ransom , τον μυθιστορηματικό ήρωα με τον οποίο ξεκινήσαμε. Ο Ransom παραχωρήθηκε να περάσει, αρκετά επώδυνα, απ' το κακό, είναι όμως ο καλύτερος τώρα πλέον υπερασπιστής του αγαθού -αυτός και όχι οι πανευτυχείς και ακακοποίητοι κάτοικοι της Perelandra , οι οποίοι, ακριβώς λόγω της παραδείσιας ευτυχίας τους, αδυνατούν παραδόξως να διακρίνουν το κακό πίσω απ' τη δολιότητα του πανούργου Weston , όπως ακριβώς άλλοτε συνέβη με τον Όφι και την Εύα της διήγησης της βιβλικής Γενέσεως. Το ότι ο Ransom παρά τη γνώση του Κακού επιθυμεί το Αγαθό και το υπερασπίζεται μέχρι θανάτου, σημαίνει ακριβώς πως, αντίθετα απ' τον Αυγουστίνο, το κακό δεν ανήκει στη φύση του ανθρώπου, δεν διαστρέφεται ο άνθρωπος καθ' ολοκληρίαν, αλλά ανάλογα με την ελεύθερη κλίση της προαίρεσής του μπορεί να αναδείξει όλη την έμφυτη αγαθότητα της φύσης του, η οποία εικονίζει άλλωστε την αγαθότητα του θεού του ίδιου. Για την πατερική άλλωστε παράδοση, το κακό είναι κάτι στο οποίο υπόκειται ο άνθρωπος, ακόμη και όταν το πράττει –δεν το εφευρίσκει εξ ου και η απουσία ηθικισμού ή νομικισμού στους Έλληνες Πατέρες. Ο άνθρωπος πάσχει το προκτισιακό μηδέ , όταν δεν μετέχει στη Χάρη του Θεού: αυτό είναι το μυστήριο του κακού.

Είναι λάθος, εξάλλου, το να θεωρείται πως η βιβλική περί του κόσμου έκφραση του Θεού, ως «καλού λίαν», αναφέρεται στην «αρχή» του κόσμου. Πρόκειται για έκφραση εσχατολογική, αναφερόμενη στην εσχατολογική τελείωση του κόσμου, κατά την πατερική τουλάχιστον παράδοση, όπως προσπάθησα να δείξω αλλού (βλ. η Ευχαριστιακή Οντολογία, Δόμος, Αθήνα 1992). Η έκφραση αυτή σημαίνει οπωσδήποτε και την τελική υπέρβαση του θανάτου, ο οποίος σαφώς φυσικά προϋπήρχε της δημιουργίας του ανθρώπου - διαφορετικά ο κόσμος και ο άνθρωπος θα ήταν, κατά φύση και αναγκαστικά, απ' την αρχή τους θεοί. Ο θάνατος προϋπήρχε, ως συνέπεια ακριβώς, όπως είπαμε, της εκ του μηδενός δημιουργίας, χωρίς φυσικά ν' ακυρώνεται η προοπτική υπέρβασης του κατά χάριν και όχι κατά φύσιν - διαφορετικά (αν ο Αδάμ δηλαδή δεν γνώριζε τίποτε περί θανάτου) δεν θα είχε νόημα η προειδοποίηση του Θεού προς αυτόν πως «θανάτω αποθανείσθε», μετά την τυχόν βρώση του απαγορευμένου καρπού.

Στον Αδάμ γίνεται η οντολογική πρόταση για υπέρβαση του θανάτου από μέρους του θεού (και όχι μια πρόταση για ηθική επιλογή)· είναι ο Αδάμ το ον το οποίο ορίζεται θα λέγαμε υπαρξιακά απ' την πρόταση ακριβώς αυτή του Θεού προς αυτό να γίνει, εν ελευθερία, δι' αυτού η είσοδος αυτή του ακτίστου στο κτιστό. Στα όρια του νεώτερου υποκειμενισμού η οντολογική αυτή υφή του διαλόγου ανθρώπου και Θεού κινδυνεύει, καθώς το κακό, είτε ηθικολογικά είτε ορθολογικά, τοποθετείται είτε εντός του ανθρώπου, ως μέρος της φύσης του, είτε εκτός του, ως «αντικειμενικό» εξωτερικό γεγονός. Έκτος του ότι καταλήγουν υποχρεωτικά σε διάφορες μορφές θεοδικίας, τα παραπάνω αποκρύπτουν το γεγονός πως το κακό δεν υφίσταται ως αυγουστίνεια φυσική διαστροφή ( pervertio ) λόγω της αμαρτίας, αλλά ως διακοπή, μερική ή πλήρης, του διαλόγου αυτού μεταξύ ανθρώπου και Θεού, ο οποίος ελεύθερα   συνάπτει τον θάνατο με τη ζωή, το κτιστό με το άκτιστο. Και μάλιστα, αν τα παραπάνω είναι σωστά, είναι αυτός ακριβώς ο διάλογος που αποτελεί ακριβώς την διαδικασία μέσω της οποίας η εσχατολογική εξάλειψη του κακού γίνεται πιθανή, ως ενσωμάτωση δηλαδή του κτιστού Είναι στο Αναστημένο Σώμα του Χριστού εν προαιρέσει, ως «κοινωνία γνώμης», κατά την έκφραση του Αγ. Νικολάου Καβάσιλα και όχι απλώς ως υποχρεωτική ανάσταση των νεκρών. Με τον διάλογο, λοιπόν, αυτό ο άνθρωπος εξαλείφει απ' την κτίση κάποια κομμάτια του προκτισιακού μηδενός, κατά την προαίρεση του, μεταβάλλοντας την σε κατά χάριν άκτιστο Σώμα Χριστού. Μια τέτοια στάση επιτρέπει στον θεό να επεμβαίνει περισσότερο στον κόσμο, περιορίζοντας το κακό ακόμη και όταν ο άνθρωπος δεν επαρκεί προς τούτο - ουδέποτε όμως, ούτε στα έσχατα, το κακό, ως άρνηση του διαλόγου μετά του Θεού, θ' αφανιστεί εντελώς, παρά την υποχρεωτική αφθαρσία των όντων. Αυτό το οποίο τότε θα φανεί, όμως, είναι το ότι το κακό δεν αποτελεί μέρος της Δημιουργίας, του Είναι, της Ζωής, αλλά προαιρετική τους άρνηση.

Σε αντίθεση με τον Αυγουστίνο, ο Μάξιμος ο Ομολογητής, επιπλέον, θεωρεί μόνον την «πτώση της προαίρεσης» διαβλητή, ενώ αυτήν της φύσεως αδιάβλητη. Δεν υπάρχει «κακή φύση» λοιπόν στην πατερική παράδοση · το ίδιο το γεγονός που περιγράφεται στη διήγηση της Γενέσεως ως πτώση του ανθρώπου είναι μια προαιρετική κίνηση αναχώρησης απ' την βιωματικά αφθαρτοποιό άκτιστη Πρόνοια του Θεού και δεν μας ενδιαφέρει ως ιστορικό γεγονός.

V

Αλλά ας επιστρέψουμε και πάλι στη Δύση για να δούμε δι' ολίγων την συνέχεια και να φθάσουμε και ως τη σύγχρονη Γενετική. Οι εκτιμήσεις μου είναι φυσικά υποκειμενικές και είναι δυνατόν να συζητηθούν και διαφορετικά κάποια σημεία της σχετικής ιστορίας. Τα δύο μεγάλα προβλήματα τα οποία ανέκυψαν στη Δύση εξαιτίας της διάδοσης των θέσεων του Αυγουστίνου, που ήδη εξετάσαμε, νομίζω πως υπήρξαν το πρόβλημα καταρχήν της υπεράσπισης του Θεού και αυτό της υπεράσπισης της φύσης (του ανθρώπου και του κόσμου) στη συνέχεια. Το πρώτο έργο το ανέλαβε ο Γερμανός φιλόσοφος Leibniz και το δεύτερο ο Γάλλος φιλόσοφος Rousseau . Και ο μεν Leibniz (1646 – 1716) επιχείρησε μια ολόκληρη «θεοδικία», λέξη πλασμένη απ' τον ίδιο και τίτλος ομώνυμου βιβλίου του (1710). Ο φιλόσοφος προσπαθεί να δικαιώσει τον Θεό, υποθέτοντας πως αυτός ανέχεται το κακό με σκοπό να βγει τελικά κάποιο καλό απ' αυτό, μέσα σ' έναν κόσμο δημιουργημένο απ' τον Ίδιο, κόσμο που είναι «ο καλύτερος δυνατός απ' όσους θα μπορούσαν να δημιουργηθούν», κατά την πασίγνωστη φράση του. Το ότι οι άνθρωποι μπορούν να σκεφθούν καλύτερους κόσμους, τούτο δεν σημαίνει πως αυτοί οι κόσμοι είναι πράγματι καλύτεροι, αφού η ανθρώπινη κρίση σφάλλει, περιοριζόμενη από πάθη υποκειμενικά και την άγνοια. Ο Θεός δημιούργησε τον καλύτερο δυνατό κόσμο, λοιπόν, υπό την προϋπόθεση πως αυτό θα το δούμε στο φως των δικών του επιλογών, οι οποίες είναι κατά πολύ ανώτερες και σοφότερες των δικών μας.

Οι θέσεις αυτές αποτέλεσαν προσφιλή στόχο πλήθους επιθέσεων από πλευράς των αθεϊστών, μ' όλο που δεν διαφέρουν ουσιαστικά από την πιο παρωχημένη τους επεξεργασία, αυτή του Hegel , ο οποίος στο κακό είδε, όπως ήδη είπαμε, μια αναγκαία «αρνητικότητα», την οποία το Πνεύμα-Θεός χρησιμοποιεί για μια ανώτερη σύνθεση που περιλαμβάνει μια σύντηξη των δύο (Καλού και Κακού ή Είναι και Μηδενός) μέσα στο Είναι. Νομίζω όμως πως πολύ μεγαλύτερη επίδραση στη Δύση είχε ο άλλος φιλόσοφος, ο υπερασπιστής της ανθρώπινης και κοσμικής φύσης, ο Rousseau (1712 - 1778). Η θέση του Γάλλου φιλοσόφου έχει το προσόν της εξαιρετικής απλότητας: η φύση του ανθρώπου και του κόσμου, λέγει, είναι βαθύτατα καλή και αγαθή. Ενάντια στον Αυγουστίνο (ή τον Καλβίνο) θεωρεί πως η φύση είναι ο καλύτερος δάσκαλος του καλού και η συμφωνία μαζί της κανόνας ζωής και αλήθειας. Ο θάνατος δεν είναι προϊόν συνεπώς αμαρτήματος ή πτώσης και η πολιτική ανισότητα, επιπλέον, είναι εντελώς αστήρικτη.

Με τον Rousseau η Δύση ξαναβρίσκει την θεμελιώδη χριστιανική θέση πως η φύση ανθρώπου και κόσμου είναι έργο του Θεού αγαθό - μόνο που ξαναβρίσκει τη θέση αυτή ως εναντίωση στην επίσημη εκκλησιαστική διδασκαλία, η οποία, είτε στην καλβινική Γενεύη όπου μεγάλωσε ο Rousseau είτε στη ρωμαιοκαθολική ή λουθηρανική υπόλοιπη Ευρώπη, θέλει συνήθως με αυγουστίνειο τρόπο τη φύση πεσμένη και διεστραμμένη. Οι Ευρωπαίοι, με τον Rousseau και στη συνέχεια με τον Διαφωτισμό, ξαναβρίσκουν λοιπόν μια θεμελιώδη πατερική θέση, αλλά ως διαμαρτυρία ενάντια στην Εκκλησία ή τη θεολογία της, διαμορφώνοντας μια ανθρωπολογία την οποία θεωρούν αθεϊστική (και η Εκκλησία επίσης την θεωρεί τέτοια), ενώ είναι χριστιανικότερη της εκκλησιαστικής. Το κακό δεν σταματά εδώ όμως. Χωρίς θεολογική αναφορά, η ανατίμηση αυτή της φύσης είδε μπροστά της ν' ανοίγεται ο θεωρητικός δρόμος του De Sade . Πράγματι ο τελευταίος δεν είναι παρά ένας βίαια αντιχριστιανός μαθητής του Rousseau , που αποκαλύπτει πως η φύση δεν διδάσκει μόνον την αρμονία αλλά και τη βία και τον φόνο. Η φυσική ζωή θα σήμαινε έτσι την δεξίωση και αυτών λοιπόν των «φυσικών» επιδόσεων, «πέρα απ' το καλό και το κακό», όπως θα ‘λέγε ο Nietzsche , ο οποίος αποτελεί και την κορύφωση του δρόμου που πήρε η Δύση με τον Rousseau , αντιπαλεύοντας τον Αυγουστίνο. Η φύση υπαγορεύει εν τέλει τη θέληση για δύναμη ως ύψιστο κριτήριο ζωής· έχω δείξει σε παλαιότερο βιβλίο μου (π. Ν. Λ., Η Κλειστή Πνευματικότητα και το Νόημα του Εαυτού. Ο Μυστικισμός της ισχύος και η αλήθεια φύσεως και προσώπου, β΄ έκδ., Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1999) πως με τον τρόπο αυτό ο Nietzsche όχι μόνον δεν απομακρύνεται από τον Αυγουστίνο, αλλά υιοθετεί το βαθύτερο σχήμα σκέψης του τελευταίου: στη θέση της πεσμένης φύσης, που στον Αυγουστίνο κυριαρχείται απ' την αθάνατη και πνευματική ψυχή, τίθεται τώρα όλη αυτή η ανυπόστατη «πνευματικότητα», κυριαρχούμενη απ' τα ζωτικά φυσικά ένστικτα.

VI

Αυτή είναι εν συντομία η πνευματική ατμόσφαιρα μέσα στην οποία γεννιέται ο νεώτερος θεωρητικός προβληματισμός περί του κακού στο χώρο της Γενετικής. Στα νεώτερα χρόνια η ανάπτυξη της ψυχολογίας και της κοινωνιολογίας προχώρησαν σημαντικά περισσότερο όλη αυτή την ορθολογική αναζήτηση του αιτίου του κακού μέσα στα όρια τα ίδια της ανθρώπινης φύσης και ποτέ έξω της. Ακολουθεί η αποδοχή του κακού ως στοιχείου της φύσης με την κατάλληλη «επιστημονική εξήγηση», ή τουλάχιστον η μερική απενοχοποίησή του. Απ' την πλήρη εξουδένωση της φύσης ως την υπό όρους αποδοχή της όμως το οντολογικό σκηνικό παραμένει αμετάβλητο: καμμιά ουσιαστική προοπτική δεν υφίσταται για την ελευθερία ως δυνατότητα μεταμόρφωσης αυτής της φύσης και όχι απλώς ως αποδοχής ή απόρριψης της.

Θέλω στο σημείο αυτό να εξετάσουμε σύντομα τρία πρόσφατα βιβλία τα οποία θέτουν το πρόβλημα του κακού στην προοπτική της Γενετικής του εξήγησης. Το πρώτο απ' αυτά είναι το βιβλίο του Robert Wright , The Moral Animal (1994). Στο βιβλίο του ο Wright θέτει υπό συζήτηση αυτό που αποκαλεί «ψυχολογία της εξέλιξης» με βιολογικούς όρους: τα πάντα εξηγούνται ως προερχόμενα από μια επιθυμία επιβίωσης των ανθρώπων που προσδιορίζεται ούτως ή άλλως από τη φυσική επιλογή. Συνεπώς, ελάχιστη γενετική βάση έχει η διάκριση καλού και κακού, ηθικού ή μη ηθικού: όσον αφορά στη σεξουαλική συμπεριφορά των γυναικών, λόγου χάρη, «συγκρατημένες» και πιο «ηθικές» είναι απλώς οι πιο σίγουρες για τον εαυτό τους, ενώ επιθετικές οι πιο ανασφαλείς. Ο στόχος όμως παραμένει ο ίδιος. Για όλες τις συμπεριφορές ισχύει το ίδιο. Η ηθικότητα έρχεται σε αντίθεση στην πραγματικότητα με την εξελικτική λογική, η οποία προσδιορίζεται αποτελεσματικά απ' τα γονίδια και το περιβάλλον. Αν ήμασταν σε θέση να το αποδεχθούμε αυτό, ισχυρίζεται ο συγγραφέας, θα διαθέταμε πολλή περισσότερη ανοχή και συγχωρητικότητα προς αλλήλους. Βεβαίως κάθε είδους αλτρουισμός ή ανιδιοτέλεια θα έπρεπε επίσης ν' αποδοθεί σε γενετικά προσδιορισμένη ανώτερη εξελικτική ιδιοτέλεια.

Το δεύτερο βιβλίο που θα εξετάσουμε είναι αυτό του Lyall Watson , Dark Nature : a Natural History of Evil (1996). Ο Watson υποστηρίζει πως η φύση είναι βαθύτατα μη ηθική, βρίσκεται πέραν του καλού και του κακού. Αυτό ακριβώς διαφαίνεται μέσα στον κόσμο των γονιδίων, τα οποία απλώς κάνουν οτιδήποτε για επιβίωση, ακολουθώντας κυρίως τις εξής μεθόδους: 1) Είναι εχθρικά προς τους ξένους, 2) Φιλικά προς τους φίλους και 3) Εξαπατούν όσο είναι δυνατόν. Όλη η ανθρώπινη συμπεριφορά κτίζεται στην πραγματικότητα με βάση τις αρχές αυτές, ισχυρίζεται ο συγγραφέας, αν και υπάρχουν και άλλες, μη εμφανώς βιολογικές αρχές, όπως ο αλτρουισμός, το μαρτύριο, η ασκητικότητα, οι οποίες δρουν και αυτές όμως με βουλητικούς κατά βάση σκοπούς, επιτρέποντας μια μικρή απλώς ανάδυση απ' το πέλαγος της φυσικής επιλογής, μια μικρή μα ουσιώδη διαφορά του ανθρώπου απ' τα ζώα. Τελευταίο είναι το βιβλίο του Β. Appleyard , In Brave New Worlds . Staying Human in the Genetic Future (1998). Στο βιβλίο του αυτό ο συγγραφέας αναμετράται μ' αυτό που αποκαλεί «γονοκεντρισμό» ( genocentrism ) και τολμά να θέσει το ερώτημα της ανθρώπινης ελευθερίας και ευθύνης αν τα πάντα σχεδόν στη συμπεριφορά προσδιορίζονται από γονίδια. Το πραγματικό ασυνείδητο, σημειώνει, έχει να κάνει μ' αυτήν την κρυφή εσώτερη δράση των γονιδίων εντός μας, τα οποία ακολουθούν τους δικούς τους βιολογικούς δρόμους, άσχετα προς τα ήθη και τις συνειδητές μας δήθεν επιλογές. Ο Appleyard θρηνεί για την πιθανότητα μιας πλήρους επικράτησης του «γονοκεντρισμού», πράγμα που θα επέτρεπε σαφώς ολοκληρωτικές λύσεις στο μέλλον, αλλά ταυτόχρονα δεν έχει να αντιπαραθέσει τίποτε σ' αυτόν.

VII

Είναι φανερό πως μια σειρά οντολογικών και κυρίως θεολογικών ερωτημάτων εγείρονται πλέον ακόμη. Η Δύση βεβαίως παραπαίει ανάμεσα στην σύγχρονη πλήρη αποδοχή και την αρχαία της αυγουστίνεια και καλβινική πλήρη απόρριψη της φύσης, αλλά το ερώτημα στο οποίο η θεολογία δεν απαντά ακόμη είναι αυτό που αναφέρεται στην δυνατότητα μιας πραγματικής σχέσης της φύσης αυτής με τον άκτιστο Θεό. Αν ο Θεός διαθέτει άκτιστες ενέργειες δρων ως πρόσωπο και αν ο άνθρωπος επίσης ως πρόσωπο μπορεί με τις δικές του ενέργειες να δεξιωθεί τον Θεό, τότε η φύση μεταμορφώνεται, χωρίς να χάνεται, εξαφανιζόμενης κάθε αναγκαστικής φυσικής νομοτέλειας.

Τι είναι όμως το πρόσωπο; Και τι είναι η ελευθερία; Υπάρχει μια βιοχημεία της ελευθερίας; (Αν υπάρχει, δεν υπάρχει ελευθερία...). Που εδράζεται το πρόσωπο ή η ελευθερία μέσα στον άνθρωπο; Στην ψυχή του; Και τι είναι η ψυχή, όταν μάλιστα η ελληνική πατερική παράδοση έχει απορρίψει κάθε μεταφυσική έννοια της ψυχής, θεωρώντας την κατ' ουσίαν υλική; Έχουμε ακόμη πάρα πολλά πράγματι να μάθουμε ακόμη για τον άνθρωπο, ακριβώς διότι κατά την πατερική θεολογία ο άνθρωπος δεν είναι ένα δεδομένο ον αλλά ένα ον εν τω γίγνεσθαι, που δημιουργείται συνέχεια, και μόνον στα έσχατα θα μάθουμε τι τέλος πάντων είναι. Η μεγάλη συμβολή της Ορθόδοξης θεολογίας στην ανθρωπολογική αυτή απορία είναι ωστόσο πως μας έμαθε πως είναι αδύνατο να χωρίσουμε το περί ανθρώπου ερώτημα απ' το ερώτημα περί Θεού και πως μόνον η απάντηση σ' αυτό το τελευταίο προοιωνίζεται και την απάντηση στο πρώτο. 

Πηγή: Περιοδικό "Σύναξη", τεύχος 95, Απρ - Ιουν 2005

Αναπαραγωγή: Περί Θεολογίας

Read More

Η προσευχή στον άγγελο μας( από το μικρό απόδειπνο)

Εὐχὴ εἰς τὸν φύλακα Ἄγγελον

Ἅγιε Ἄγγελε, ὁ ἐφεστὼς τῆς ἀθλίας μου ψυχῆς
 καὶ ταλαιπώρου μου ζωῆς,

 μὴ ἐγκαταλίπῃς με τὸν ἁμαρτωλόν,

 μηδὲ ἀποστῇς ἀπ᾿ ἐμοῦ διὰ τὴν ἀκρασίαν μου·

 μὴ δώῃς χώραν τῷ πονηρῷ δαίμονι 

κατακυριεῦσαί μου τῇ καταδυναστείᾳ τοῦ θνητοῦ τούτου σώματος· 

κράτησον τῆς ἀθλίας καὶ παρειμένης χειρός μου,

 καὶ ὁδήγησόν με εἰς ὁδὸν σωτηρίας. 

Ναί, ἅγιε Ἄγγελε τοῦ Θεοῦ,

ὁ φύλαξ καὶ σκεπαστὴς τῆς ἀθλίας μου ψυχῆς καὶ τοῦ σώματος,

 πάντα μοι συγχώρησον, ὅσα σοι ἔθλιψα
 πάσας τὰς ἡμέρας τῆς ζωῆς μου, 

καὶ εἴ τι ἥμαρτον τὴν σήμερον ἡμέραν· 

σκέπασόν με ἐν τῇ παρούσῃ νυκτὶ καὶ διαφύλαξόν με

ἀπὸ πάσης ἐπηρείας τοῦ ἀντικειμένου,

ἵνα μὴ ἔν τινι ἁμαρτήματι παροργίσω τὸν Θεόν·

 καὶ πρέσβευε ὑπὲρ ἐμοῦ πρὸς τὸν Κύριον

 τοῦ ἐπιστηρίξαι με ἐν τῷ φόβῳ αὐτοῦ

καὶ ἄξιον ἀναδεῖξαί με δοῦλον τῆς αὐτοῦ ἀγαθότητος. Ἀμήν.

Μετάφραση

Άγιε Άγγελε, εσύ που είσαι φύλακας (προστάτης) της αθλίας ψυχής μου και της ταλαίπωρης ζωής μου, μή με εγκαταλείψης τον αμαρτωλό, μήτε να απομακρυνθής από μένα εξ αιτίας της χαυνότητός μου. Μή επιτρέψης στον πονηρό δαίμονα να κυριαρχήσει επάνω μου κατατυραννώντας αυτό το θνητό μου σώμα. Κράτησε το ταλαίπωρο και παράλυτο χέρι μου και οδήγησέ με στην οδό της σωτηρίας. Ναι, άγιε Άγγελε του Θεού, εσύ που είσαι φύλακας και σκεπαστής της αθλίας ψυχής μου και του αθλίου σώματός μου, συγχώρησέ με για όλα εκείνα με τα οποία σε ελύπησα όλες τις ημέρες της ζωής μου, και για όσα αμάρτησα την σημερινή ημέρα. Σκέπασέ με και τούτη τη νύκτα και διαφύλαξέ με από κάθε επήρεια του αντιπάλου διαβόλου, για να μή παροργίσω τον Θεό με κάποιο αμάρτημα. Και συνάμα πρέσβευε για χάρι μου προς τον Κύριο, να με στερεώση στον θείο φόβο (=σεβασμό) και να με κάνη δούλο άξιο της αγαθότητός του. Αμήν.

Από το εξαίρετο βιβλίο “ΠΡΟΣΕΥΧΗΤΑΡΙΟΝ: κείμενο-μετάφρασις” της Ιεράς Μονής Οσίου Γρηγορίου Αγίου Όρους, το οποίο περιέχει όλες τις βασικές καθημερινές προσευχές (πχ. το Μικρό Απόδειπνο, τον Ακάθιστο Ύμνο της Παναγίας, τις προσευχές της Θείας Μεταλήψεως κλπ) και είναι στολισμένο με πανέμορφες τοιχογραφίες αλλά και 
ιερά κεντήματα της Μονής Γρηγορίου.


Εκτός από το φύλακα άγγελο του καθενός μας, υπάρχει και φύλακας άγγελος για  κάθε έθνος, αλλά  και μονές, ναούς και άλλα...

Υπάρχει μια ενδιαφέρουσα ιστορία στον Βίο του στάρετς Ναζάριου. Ταξίδευε κάποτε ο στάρετς με τον μαθητή του και τη μικρή άμαξα που την έσερνε το άλογό τους και έφτασαν ένα Σάββατο σε κάποιο χωριό, όπου έπρεπε να καταλύσουν γιατί ήταν ήδη αργά. Ζήτησαν να φιλοξενηθούν από τον ιερέα του χωριού.

Ο ιερέας υποδέχτηκε τους ταξιδιώτες με χαρά και αφού συζήτησε με τον π. Ναζάριο τον εκτίμησε πάρα πολύ. Όταν έφτασε η ώρα που αρχίζει η ολονύκτια αγρυπνία της Κυριακής, ο π. Ναζάριος παρατήρησε ότι ο ιερέας δεν προετοιμαζόταν να κάνει την αγρυπνία και τον ρώτησε:

-Παππούλη, την Κυριακή το πρωΐ θα διαβάσεις την ακολουθία της αγρυπνίας;

Ο ιερέας απάντησε ότι λειτουργούσε πολύ σπάνια και ότι δεν είχε σκοπό να λειτουργήσει την άλλη μέρα.

-Κανένας απ’ τους ενορίτες μου δεν έρχεται στην εκκλησία τις γιορτές. Συγκεντρώνονται στην αυλή της εκκλησίας μόνο όταν είναι για να διασκεδάσουν. Ούτε μια ματιά δε ρίχνουν μέσα στην εκκλησία. Η εκκλησία είναι πάντα άδεια. Η διάθεσή τους προς την εκκλησία έχει ψυχρανθεί τόσο πολύ, που παρέσυραν κι εμένα κι έχω γίνει οκνηρός με τη σκέψη: αφού δεν έρχονται στην εκκλησία, για ποιόν να κάνω τη λειτουργία;

Ο π. Ναζάριος παρατήρησε στον ιερέα ότι αυτό ήταν μεγάλο λάθος και μια απάτη του εχθρού της σωτηρίας μας. Και συνέχισε:

-Αν οι ενορίτες σου δεν εκπληρώνουν τη σπουδαιότερη υποχρέωσή τους, εσύ, που είσαι ο εφημέριος, οφείλεις να εκπληρώνεις τις υποχρεώσεις σου ανελλιπώς. Η εκκλησία του Θεού δεν πρέπει ποτέ να μένει άδεια. Από τότε που η εκκλησία εγκαινιάστηκε, μέσα στο θυσιαστήριο του Κυρίου υπάρχει ένας φύλακας άγγελος. Ακόμα κι αν οι ενορίτες σου δεν έρχονται στις λειτουργίες που κάνεις, η εκκλησία θα είναι πάντα γεμάτη απ’ τους αγγέλους –φύλακες των ψυχών τους. Γιατί σε κάθε θεία λειτουργία οι άγγελοι του Θεού, με τη φλογερή αγάπη τους προς το Θεό, είναι οι πρώτοι που συνεορτάζουν και συμμετέχουν με ύμνους ευχαριστίας. Εκείνοι θα γεμίζουν την εκκλησία σου όταν θα λειτουργείς. Αν εσύ ο ίδιος εκπληρώνεις με ζήλο τις υποχρεώσεις σου για τη σωτηρία της ψυχής σου κι αν προσεύχεσαι για το ποίμνιό σου, ώστε ο Κύριος να θερμάνει τις καρδιές τους να μετανοήσουν και να προσεύχονται, τότε ο Κύριος, χάρη των προσευχών σου, θα προστάξει τους φύλακες αγγέλους του να πλησιάσουν τις ψυχές τους, να τους διεγείρουν σε προσευχή και να τους ενσταλάζουν ζήλο για τη θεία λειτουργία, που κάνεις στην εκκλησία, εκεί που προσφέρεις γι’ αυτούς τη θυσία του ελέους μπροστά στον Κύριο κατά τη θεία ευχαριστία.

Βαθύτατα συγκινημένος από τα συνετά λόγια του π. Ναζάριου, ο ιερέας απάντησε:

-Γέροντα, βοήθησέ με και καθοδήγησέ με. Θα προσπαθήσω να κάνω ό, τι με συμβουλέψεις.

Ο π. Ναζάριος απάντησε:

-Πολύ καλά. Ας πάμε τώρα στο ναό του Θεού. Δώσε εντολή να χτυπήσουν την καμπάνα και στον αναγνώστη να ετοιμαστεί για την ολονύκτια αγρυπνία.

Η καμπάνα χτύπησε για την αγρυπνία και η ακολουθία άρχισε. Πραγματικά, στην αρχή δεν ήταν κανένας στην εκκλησία. Λίγο αργότερα μαζεύτηκαν περίπου δέκα ηλικιωμένοι άντρες και γυναίκες. Ο π. Ναζάριος διάβασε τον εξάψαλμο και ο μαθητής του π. Ιλαρίων τα καθίσματα. Μετά την ανάγνωση του Ευαγγελίου το τοποθέτησαν στη μέση της εκκλησίας και ο π. Ναζάριος με τον π. Ιλαρίωνα πήγαν να το προσκυνήσουν και να το ασπαστούν. Δεν έκαναν το ίδιο όμως και οι άλλοι εκκλησιαζόμενοι, γιατί δεν ήξεραν. Ο Γέροντας τους πλησίασε και τους εξήγησε για τον αγιασμό που παίρνει κανείς αυτή τη στιγμή, με την προσκύνηση του Αγίου Ευαγγελίου. Και οι ηλικιωμένοι άνθρωποι πλησίασαν, ασπάστηκαν το Ευαγγέλιο και ευχαρίστησαν το Γέροντα.

Ο π. Ναζάριος μίλησε μαζί τους και τους συμβούλεψε να πουν και στους άλλους που έμειναν στα σπίτια τους και στους γείτονές τους, πόσο ωφέλιμο ψυχικά είναι να συμμετέχουν στη Θεία Λειτουργία και να αγιάζονται με την προσκύνηση και τον ασπασμό του ιερού ευαγγελίου και των αγίων εικόνων της εκκλησίας.

Ο ναός είναι το δεύτερο, το ουράνιο σπίτι μας –ουσιαστικά το πρώτο σπίτι μας, μιας και το επίγειο θα φθαρεί και θα μας πει γρήγορα αντίο∙ αν δεν του πούμε πρώτοι εμείς αντίο…

Δεν προσφέρουμε τώρα πλέον θυσίες υλικές, όπως το παλαιό Ισραήλ: αρνιά και τράγους και βόδια και άλλα τετράποδα ή δίποδα. Εκεί είχαν τα πρωτεία οι πλούσιοι, καθώς λέει ο Μ. Βασίλειος. Προσφέρουμε ένα κομμάτι από μας, τη θυσία της καρδιάς, τη δοξολογία, την αίνεση («θυσίαν αινέσεως») η οποία, κατά τον ίδιο άγιο, είναι «μυρίων ολοκαυτωμάτων προτιμότερη».

Δύο σημαντικά συμπεράσματα βγαίνουν από την ιστορία με τον αββά Ναζάριο:

α. –Οι φύλακες άγγελοι των χριστιανών δεν είναι αναγκαστικά πάντοτε μαζί μας! Φεύγουν από κοντά μας, όταν στο ναό τελείται μια ακολουθία, από την οποία αδικαιολόγητα λείπουμε. Ίσως απ’ αυτό κάνει να υποθέσουμε ότι οι φύλακες άγγελοι του απόντος ποιμνίου του, ήταν αυτοί που απάντησαν ‘και τω πνεύματί σου’ όταν στο ναό κατά την εκφώνηση, ήταν παρών μόνο ο άγιος Σπυρίδων και ο νεωκόρος.

Ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής επιβεβαιώνει τα λόγια του αββά Ναζάριου, λέγοντας:

«Κάθε Χριστιανός πρέπει να περνάει τον καιρό του μέσα στην αγία Εκκλησία του Θεού και να μη λείπει ποτέ από την αγία σύναξη, που γίνεται μέσα σ’ αυτή. Γιατί σ’ αυτή μέσα παραμένουν άγιοι άγγελοι, που γράφουν όσους κάθε φορά μπαίνουν, τους παρουσιάζουν στο Θεό και μεσιτεύουν γι’ αυτούς».

Πέρα από τον προσωπικό φύλακα άγγελο, κάθε ναός επίσης έχει τον άγγελό του, όσο τελούνται ορθόδοξες λειτουργίες εκεί. Αν γίνει ‘κατάληψη’ του ναού από αιρετικούς, ο άγγελος αποχωρεί. Στη Νικόπολη κάποτε (που αποτελούσε μητρόπολη της Μικράς Αρμενίας) ο ορθόδοξος επίσκοπός της είχε δεχτεί την πίστη των αρειανών και έγινε όργανο των αιρετικών, με αντάλλαγμα λίγη πρόσκαιρη ανθρώπινη δόξα. Οι χριστιανοί έπαψαν να πηγαίνουν στους ναούς όπου συνήθιζαν να εκκλησιάζονται, όπου συνέχιζε να μνημονεύεται ο πρώην επίσκοπός τους∙ οι ναοί είχαν πλέον καταληφθεί από τους αιρετικούς. Πήγαιναν στο ύπαιθρο ή σε σπίτια, να κάνουν τις ακολουθίες τους.

Σε μια επιστολή του προς τους χριστιανούς της Νικοπόλεως, ο Μ. Βασίλειος έγραφε:

«Σας λυπεί ότι εκδιωχθήκατε από τους τοίχους των ναών; Όμως θα εκκλησιάζεστε τώρα κάτω από την σκέπη του Θεού του ουρανού, και ο φύλακας Άγγελος της Εκκλησίας έφυγε κι αυτός μαζί σας. Επομένως σε κενούς οίκους συναθροίζονται καθημερινά εκείνοι, προετοιμάζοντας μεγάλο κρίμα για τον εαυτό τους εξ αιτίας της διασποράς του λαού». Με τον άγιο Ιωάννη το Χρυσόστομο παρόμοια. Όταν είχε καταδικαστεί ο άγιος από τη σύνοδο στη Δρυ, ζήτησε από το λαό που παρευρίσκονταν στο ναό να προσευχηθούν λίγο πριν αναχωρήσει για την εξορία:

«Ελάτε, είπε, κι αφού προσευχηθούμε ας συνταχθούμε με τον άγγελο της Εκκλησίας».

Να συνταχθούμε με τον άγγελο της εκκλησίας. Ο άγγελος του ναού δεν μένει απαραίτητα και δια παντός στο γνώριμο περιβάλλον, εκεί που συνηθίσαμε που μεγαλώσαμε, αποκτήσαμε φίλους και γνωριμίες, εκεί που ζήσαμε και γνωρίσαμε το Χριστό. Ο άγιος Ι. Χρυσόστομος μας βεβαιώνει με τη γνωστή του σαφήνεια, ότι παίρνει τα ‘πράγματά’ του κι ο άγγελος και φεύγει κι αυτός μαζί μας, όταν οι εκκλησιαστικές προδιαγραφές αλλοιώνονται.

Καθώς κι ο βιογράφος του Παλλάδιος, στη συνέχεια αναφέρει:

«Συνεξήλθε μαζί του [με τον άγιο] και ο άγγελος της εκκλησίας, επειδή δεν υπέφερε την ερημία της, για την οποία είχαν εργαστεί οι αρχές και εξουσίες των πονηρών πνευμάτων, οι οποίες κατάντησαν την Εκκλησία αμαρτωλό θέατρο».

Κάποιοι ορθόδοξοι ρώτησαν τον άγιο Θεόδωρο Στουδίτη, αν μπορούν να μπαίνουν για να προσευχηθούν σε ναούς που έχουν καταλάβει οι αιρετικοί. Ο άγιος, αφού μνημόνευσε τα λόγια του Μ. Βασιλείου που αναφέραμε πιο πάνω, απάντησε αποκλείοντας τέτοιο ενδεχόμενο και πρόσθεσε ότι οι ναοί αυτοί έχουν ερημωθεί. Από τότε, λέει, που μπήκε η αίρεση έφυγε (‘πέταξε’ λέει επί λέξει) ο άγγελος και έγινε κοινό σπίτι, ο ναός. 

 http://iereasanatolikisekklisias.blogspot.com/2011/12/o.html#ixzz2CtGGDmTu

Ἀπόσπασμα ἀπὸ τὸ βιβλίο
«Ἐμφανίσεις καὶ θαύματα τῶν Ἀγγέλων» (σελ.26-28)

Ἱερᾶς Μονῆς Παρακλήτου

Ὠρωπὸς Ἀττικῆς 2007

Ἡ παράδοση τῆς Ἐκκλησίας μᾶς διδάσκει ὅτι κάθε χριστιανός ἔχει τόν προσωπικό του φύλακα ἄγγελο. Ἡ ἀφετηρία τῆς παραδόσεως αὐτῆς ἀνάγεται στή γνωστή διήγηση τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης γιά τόν Τωβίτ καί τό γιό του Τωβία (Τωβίτ 5:4), και στή μαρτυρία τοῦ προφήτη Ζαχαρία: «καὶ εἶπε πρὸς με ὁ ἄγγελος ὁ λαλῶν ἐν ἐμοὶ» (1:9).

 Ἐπίσης στή μαρτυρία τοῦ Κυρίου, στήν Καινή Διαθήκη: «Ὁρᾶτε μὴ καταφρονήσητε ἑνὸς τῶν μικρῶν τούτων·  λέγω γὰρ ὑμῖν ὅτι οἱ ἄγγελοι αὐτῶν ἐν οὐρανοῖς διὰ παντὸς βλέπουσι τὸ πρόσωπον τοῦ πατρός μου» (Ματθ. 18:10). 
Ἀκόμη ἔχουμε καί στίς Πράξεις τή διήγηση γιά τή φυλάκιση τοῦ ἀποστόλου Πέτρου, ὅπου γίνεται λόγος γιά τόν φύλακα ἄγγελό του.

Στό ἀρχαιότατο βιβλίο «Ποιμήν» τοῦ ἀποστολικοῦ πατρός Ἑρμᾶ γίνεται ἀναφορά στόν φύλακα ἄγγελο, πού εἶναι «τρυφερός, σεμνός, πρᾶος καί ἥσυχος. Ἔρχεται στήν καρδιά τοῦ ἀνθρώπου καί τόν διδάσκει γιά τή δικαιοσύνη, τήν ἁγνεία, τή σεμνότητα... γιά κάθε ἔργο ἀγαθό καί κάθε ἀρετή». 
Ὁ ἅγιος Χρυσόστομος καί ἄλλοι πατέρες ὑποστηρίζουν ὅτι μόνο ὁ πιστός ἔχει κοντά του φύλακα ἄγγελο, ἐφ’ ὅσον ὁ ἄπιστος καί ἁμαρτωλός ζεῖ μέ τή θέλησή του κάτω ἀπό τήν τυραννία τοῦ διαβόλου.  

Στίς εὐχές τῆς Κατηχήσεως, λίγο πρίν ἀπό τό ἅγιο Βάπτισμα, ὁ ἱερέας παρακαλεῖ τό Θεό, γιά τόν «πρὸς τὸ φώτισμα εὐτρεπιζόμενον»: «Ἐξέλασον ἀπ’ αὐτοῦ πᾶν πονηρὸν καὶ ἀκάθαρτον πνεῦμα», «σύντριψον τὸν σατανᾶν ὑπὸ τοὺς πόδας αὐτοῦ».  Καί προσθέτει: «Σύζευξον τῇ ζωῇ αὐτοῦ ἄγγελον φωτεινόν». 
Ὅλοι μας λοιπόν, μέ τό ἅγιο Βάπτισμα, ἔχουμε «συζευχθεῖ» φωτεινό φύλακα ἄγγελο. Ὁ ἄγγελος αὐτός εἶναι ὁ πιό πιστός μας φίλος, ὁ πιό στοργικός μας ἀδελφός.  Παραστέκει πάντα δίπλα μας, ἐκτός κι ἄν ἐμεῖς τόν διώξουμε μέ τά πονηρά ἔργα, γιατί «ὅπως ὁ καπνός φυγαδεύει τίς μέλισσες, ἔτσι καί ἡ ἁμαρτία τόν φύλακα ἄγγελο ἀπό τή ζωή μας» (Μέγας Βασίλειος).

 Μᾶς παρηγορεῖ στίς θλίψεις, ἁπαλύνει τούς πόνους μας, συμπάσχει μαζί μας, χαίρεται τήν πνευματική μας πρόοδο.  Μᾶς προστατεύει ἀπό ὁρατούς καί ἀόρατους ἐχρθούς. Εἶναι μάλιστα τόσο δυνατός, ὥστε καί μόνος του μπορεῖ νά παραβληθεῖ μέ ὁλόκληρο στράτευμα καί πολυάνθρωπη παράταξη.

Ὅλα ὅσα κάνουν οἱ ἄγγελοι γιά τόν ἄνθρωπο ἔχουν ἐσχατολογική προοπτική, δηλαδή ἀποβλέπουν στήν εἴσοδο του στή βασιλεία τοῦ Θεοῦ.  Γι’ αὐτό, ὅταν κάποια ἐνάρετη ψυχή χωρίζεται ἀπό τό σῶμα, περιστοιχίζεται ἀπό τόν φύλακα ἄγγελό της καί ἄλλες οὐράνιες δυνάμεις, πού εὐφραίνονται γιά τή σωτηρία της καί τήν ὁδηγοῦν στό Χριστό, γιά ν’ ἀπολαμβάνει μαζί τους τήν αἰώνια μακαριότητα. 
Ἀντίθετα, ὅσες ψυχές προτίμησαν τήν ἁμαρτία καί τήν ἀποστασία ἀπό τό Θεό, παραλαμβάνονται ἀπό τούς δαίμονες καί ὁδηγοῦνται μακριά ἀπό τή χάρη τοῦ Θεοῦ, στόν σκοτεινό, «τόπο» τῆς κολάσεως.

ΕΜΦΑΝΙΣΕΙΣ  ΚΑΙ ΘΑΥΜΑΤΑ ΤΩΝ ΑΓΓΕΛΩΝ
                       (σελ.26-28)
         ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΠΑΡΑΚΛΗΤΟΥ
            ΩΡΩΠΟΣ ΑΤΤΙΚΗΣ 2007


Πότε ο Θεός δημιούργησε τους Αγγέλους;

Προσοχή: "Θεραπεία αγγέλων"!...

Η ΑΛΛΗ ΟΨΙΣ

Της κ. Ελένης Ανδρουλάκη

1. Προλογίζοντας

Το άρθρο που ακολουθεί είναι τολμηρό και ταυτόχρονα επικίνδυνα αποκαλυπτικό. Δεν θα μπορούσε να είναι γραμμένο αλλιώς. Γιατί η αλήθεια δεν μπορεί να κρύβεται και γιατί στις μέρες μας, περισσότερο ίσως από ποτέ, υπάρχει η ανάγκη ουσιαστικής ενημέρωσης. Ζούμε σήμερα σε μια νέα εποχή. Μια εποχή αντιδραστική σε καθετί αληθινό. Μια εποχή αντί: αντι-θεολογίας, αντι-πνευματικότητας,αντι-θεΐας. Μια εποχή φορτωμένη ψεύδος: ψευδο-θεοί, ψευδο-επιστήμονες,ψευδο-προφήτες και ψευδο-θεραπευτές. Η αλλοτρίωση προσπαθεί να διεισδύσει παντού, ακόμα και σε χώρους χριστιανικούς.

2. Προσεγγίζοντας τις διαστάσεις του φαινομένου

Γύρω μας, ολοένα αυξανόμενες διαφημίσεις για μέντιουμ, αποκρυφιστές και ψευδοεπιστήμονες πάσης ειδικότητος, για «εναλλακτικές διακοπές» με σκοπό τον έντεχνο προσηλυτισμό σε διάφορες φιλοσοφικο-θρησκευτικές μεθόδους ή σε παραθρησκευτικές ομάδες, για πολυάριθμα, αυτοαποκαλούμενα «σεμινάρια» με τίτλους πλανερούς, επιστημονικοφανείς, βαρύγδουπους, παιδαριώδεις ή απροκάλυπτα αντιχριστιανικούς.

Οι λίγες χιλιάδες μέντιουμ της Αμερικής του 1855 έφτασαν τη δεκαετία του 1960 τα 8 εκατομμύρια στην Αμερική μόνο [1], ενώ σήμερα υπάρχουν εκατοντάδες οργανισμοί που είναι αφιερωμένοι στοτσάννελινγκ (channelling) [2] και τη διδασκαλία του. [3] Από την Αμερική ξεκίνησε και η λεγόμενη παραψυχολογική έρευνα, η «επιστημονική» δηλαδή μελέτη του απόκρυφου, η οποία προετοίμασε το έδαφος για τη σημερινή αναβίωση του αποκρυφισμού.[4] Τον προσεχή Σεπτέμβριο θα γίνει στην Αγγλία το 28^ο Διεθνές Συνέδριο της Εταιρίας Ψυχικών Ερευνών[5], (The Society for Psychical Research), δηλαδή συνεχίζονται αμείωτες οι προσπάθειες ένταξης των διάφορων παραψυχολογικών φαινομένων στο χώρο όπου δεν ανήκουν, στο χώρο δήθεν της επιστήμης.

Στην Καλιφόρνια πριν από λίγα χρόνια παιδάκια της Γ’ τάξης του Δημοτικού υπήρξαν οι αποδέκτες μιας «φαεινής ιδέας»˙ με τεχνικές καθοδηγούμενης απεικόνισης (guided imagery) τα παιδιά έπρεπε να επικαλεστούν ή να «δουν» τα προσωπικά τους πνεύματα, έπειτα να γράψουν γι’αυτήν τους την εμπειρία και στη συνέχεια να φτιάξουν ο καθένας τη δική του κονκάρδα για να αναπαραστήσουν το πνεύμα-βοηθό τους.[6]

Οι λίγες εκατοντάδες «πνευματικοί θεραπευτές» της δεκαετίας του 1960 έχουν φτάσει σήμερα τους 20.000 στο Ηνωμένο Βασίλειο μόνο. [7]Πολλοί από αυτούς ανήκουν σε «θεραπευτικούς οργανισμούς», όπως η «Εθνική Ομοσπονδία Πνευματικών Θεραπευτών» (The National Federationof Spiritual Healers).[8] Αυτοί λοιπόν θεραπεύουν τάχα, ακόμα και από απόσταση, κάθε ψυχική ή σωματική ασθένεια. Πώς; Συντονίζονται [9] με την «συμπαντική πηγή της Ειρήνης και της Αγάπης»  και χρησιμοποιώντας τεχνικές διαλογισμού και τσάννελινγκ γίνονται κανάλια (channels) που κατευθύνουν την εμπειρία της ενώσεώς τους με την συμπαντική πηγή προς τον ασθενή.[10]

Πριν από λίγα χρόνια προβλήθηκε και στην Ελλάδα η αμερικανική ταινία «Η έκτη αίσθηση», η οποία θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μιας πρώτης τάξεως κατήχηση στον πνευματισμό.[11] Ο πρωταγωνιστής είναι ένα μικρό παιδάκι που περιθωριοποιείται ως «ανώμαλο» και παρακολουθείται από ψυχίατρο επειδή βλέπει συνέχεια πεθαμένους. Ο ψυχίατρος κάνει διάγνωση παιδικής σχιζοφρένειας, αλλά ο τρόμος του παιδιού μετριάζεται μόνο όταν παίρνει την απόφαση να ακούσει τα φαντάσματα. Σιγά-σιγά το παιδί εξοικειώνεται με τα πνεύματα, γίνεται φίλος τους,  εκτελεί τις εντολές τους και μεταφέρει τα μηνύματά τους στους ζωντανούς. Τελικά αποδεικνύεται ότι το παιδί έχει δίκιο, δεν είναι ψυχικά άρρωστο, το καταλαβαίνει και ο ίδιος ο ψυχίατρος, ο οποίος στο τέλος του έργου συνειδητοποιεί σοκαρισμένος ότι τόσο καιρό προσπαθούσε να βοηθήσει το παιδί όντας κι εκείνος πεθαμένος.[12]

Στην Αμερική το περιοδικό «Αngel Times Magazine» [13] διεκδικεί μια θέση στη σκηνή των πολλών πνευματιστικών περιοδικών. Επιπλέον, στην Αγγλία υπήρξε  προσπάθεια να πεισθούν σχετικά και να ανοιχτούν στον αποκρυφισμό ακόμα και οι Χριστιανοί με την έκδοση του περιοδικού «Ο Χριστιανός Παραψυχολόγος» (The Christian Parapsychologist) [14], ένα τεύχος του οποίου ήταν εξ ολοκλήρου αφιερωμένο στους «αγγέλους».[15]Μάλιστα, σύμφωνα με τον μακαριστό πατέρα Αντώνιο Αλεβιζόπουλο, υπήρξε ένα ολόκληρο κίνημα «Χριστιανικού πνευματισμού».[16]

Αυτή η μανία για τους «αγγέλους», πολύ διαδεδομένη εδώ και χρόνια στην Αγγλία, Αυστραλία και Αμερική έχει ήδη εξαπλωθεί πολύ και στη χώρα μας. Πολυάριθμα βιβλία για πνευματισμό, με ιδιαίτερα δημοφιλή αυτά της «θεραπείας των αγγέλων», έχουν μεταφραστεί και κυκλοφορούν και στην Ελλάδα, όχι σε εξειδικευμένα, αποκρυφιστικά βιβλιοπωλεία, αλλά  σε γενικά βιβλιοπωλεία, ακόμα και της περιφέρειας. Με αποκορύφωμα έναν καταιγισμό «σεμιναρίων» για τους «αγγέλους». Διάφορα νεοεποχίτικα περιοδικά που διανέμονται δωρεάν, καθώς και τα ποικίλα περιοδικά αστρολογίας και εναλλακτικών  «θεραπειών» προβάλλουν πλήθος εναλλακτικών/αποκρυφιστικών μεθόδων και ιστοσελίδων,  βιβλίων και «βιωματικών σεμιναρίων» που θα σας διδάξουν, μεταξύ άλλων, πώς θα επικοινωνήσετε με τον «φύλακα άγγελό σας», πώς θα πάρετε τις πληροφορίες που χρειάζεστε, πώς θα αποκτήσετε οτιδήποτε θελήσετε και πώς θα κάνετε τη ζωή σας ευτυχισμένη με τη βοήθεια των «αγγέλων».

Από τις σχετικές επίσημες ιστοσελίδες πληροφορηθήκαμε ακόμα τα εξής: τον Οκτώβριο θα γίνει  στην Καραϊβική η 2^η ετήσια κρουαζιέρα για «σεμινάρια αγγέλων» και προσηλυτισμό νέων οπαδών˙ τον ίδιο μήνα θα γίνει στην Κορνουάλη η «Γιορτή για Νεράιδες, Αγγέλους και Θεραπεία» με «εργαστήρια αγγέλων»˙ στην Ελλάδα τα οργανωμένα «σεμινάρια αγγέλων» έχουν αρχίσει τουλάχιστον από το 2003. Προς το τέλος του έτους θα έρθει στην Ελλάδα το μέντιουμ James Van Praagh, ενώ η μάντις-αγγελοθεραπεύτρια Doreen Virtue θα ξαναέρθει στην Αθήνα το 2005 για να κάνει εξαήμερο «σεμινάριο θεραπείας αγγέλων» (AngelTherapy Training).

Με την παράθεση αυτών των ενδεικτικών  στοιχείων έγινε, πιστεύω, σαφές ότι αυτό που παλιά ήταν ένας κίνδυνος που απειλούσε μόνο τους σαμάνους και τους λίγους που επέλεγαν να μπλεχτούν σε χώρους σκοτεινούς, σήμερα  έχει γίνει απειλή για τους πολλούς. Η επικοινωνία με τον κόσμο των πνευμάτων, τόσο εύκολα προσιτή  πια, παρουσιάζεται ως μια ελκυστική πρόταση ενός δήθεν καλύτερου τρόπου ζωής που υπόσχεται να εξασφαλίσει την επίλυση των καθημερινών προβλημάτων και τη θεραπεία του ταλαιπωρημένου ανθρώπου. Και όλα αυτά  γράφονται όχι για να δημιουργήσουμε φόβο, ή για να κάνουμε διαφήμιση, αλλά για λόγους ενημέρωσης και προβληματισμού με σκοπό την εξεύρεση τρόπων ουσιαστικής αντιμετώπισης.

3. Προσδιορίζοντας το πρόβλημα

«Αυτή η νεοεποχίτικη αγγελική επικοινωνία άρχισε ως επέκταση του μοντέρνου κινήματος τσάννελινγκ». [17] Το τσάννελινγκ είναι «μιανεοποχίτικη μορφή πνευματισμού» [18] ή «ένας νεοεποχίτικος ευφημισμόςγια τη διαμεσότητα [mediumship] ή την κατοχή από πνεύματα [spirit possession]. Όταν άντρες και γυναίκες με τη θέλησή τους παραδίνουν το μυαλό και το σώμα τους σε πνευματικές οντότητες και αυτά τα πνεύματα εισέρχονται και τους κατευθύνουν, χρησιμοποιώντας τους για να “θεραπεύσουν” ή για να μεταδώσουν απόκρυφες διδασκαλίες και άλλες πληροφορίες αυτό ονομάζεται τσάννελινγκ.» [19]

Στα ποικίλα βιβλία, φυλλάδια και ιστοσελίδες που μελέτησα κυριαρχούν οι εξής προτροπές: «γνωρίστε τους αόρατους βοηθούς σας – τους φύλακες αγγέλους και πνευματικούς καθοδηγητές σας, επικοινωνήστε με τους αγγέλους, εργαστείτε με τους αγγέλους, καλέστε τους αγγέλους, συνδεθείτε με τους αγγέλους, συντονιστείτε με την αγγελική ενέργεια, αποκτήστε αγγελική συνειδητότητα» έτσι ώστε «να αυξήσετε την ενέργεια και τη δόνησή σας, να απαντήσετε στα ερωτήματά σας, να λάβετε βοήθεια σε κάθε τομέα της ζωής σας, να θεραπευτείτε». «Οι άγγελοι είναι πανίσχυροι θεραπευτές και μπορείτε να εργαστείτε μαζί τους για να επιταχύνετε τις θεραπευτικές τους προσπάθειες», «οι άγγελοι είναι δυνατοί και γεμάτοι αγάπη», «οι άγγελοι είναι φίλοι σας», «οι άγγελοι βοηθούν όποιον τους το ζητήσει». Μόνο που αυτοί οι άγγελοι δεν είναι άγγελοι, αλλά πεπτωκότες άγγελοι, δηλαδή δαίμονες. Κι αυτό είναι η ουσία του προβλήματος. Ο κόσμος που δεν γνωρίζει σχετικά, εύκολα μπορεί να παραπλανηθεί, αφού δεν είναι άλλοι από τους δαίμονες που μεταμφιέζονται σε αγγέλους και εξαπατούν τους ανθρώπους. Ή όπως το ορίζουν ειδικοί μελετητές «το πρόβλημα είναι ότι τα πνεύματα του τσάννελινγκ που ισχυρίζονται ότι είναι οντότητες γεμάτες σοφία και αγάπη ή άγγελοι σταλμένοι από το Θεό είναι πνεύματα που ψεύδονται και τα οποία η Γραφή αναγνωρίζει ως δαίμονες.»[20] «Και μη σας φαίνεται παράξενο, γιατί κι ο ίδιος ο σατανάς μεταμφιέζεται σε άγγελο φωτός.» [21] Έτσι, όλη αυτή η εστίαση στους «αγγέλους» κάνει πάρα πολύ μεγάλο κακό, αφού επαναπροσδιορίζει τον βιβλικά απαγορευμένο πνευματισμό [22] ως επικοινωνία με αγίους αγγέλους. Ένα τρομερό ψέμα, προερχόμενο από τον «πατέρα του ψεύδους» [23], δηλαδή το διάβολο. [Δες συγκεκριμένες σχετικές περιπτώσεις εδώ, αλλά και παρακάτω στο παρόν].

Η πονηριά των δαιμόνων είναι πολύ μεγαλύτερη απ’ ότι συνήθως συνειδητοποιούν οι άνθρωποι και βέβαια ο στόχος είναι να ξεγελάσουν τον άνθρωπο για να αποκτήσουν εξουσία πάνω του, πράγμα που μπορεί να γίνει μόνο όταν ο άνθρωπος δείξει εμπιστοσύνη και ανοιχτεί στο απόκρυφο, κάτι που ο Θεός απαγόρευσε, ακριβώς για να μας προστατεύσει. Κι έτσι όπως η καρδιά του αγιασμένου ανθρώπου γεμίζει με τη χάρη του Αγίου Πνεύματος, η καρδιά του ενασχολούμενου με όλα αυτά γεμίζει, συχνά εν αγνοία του, με δαιμονική ενέργεια. Κι αν δεν πιάσει το κόλπο με «τους αγγέλους» υπάρχουν ένα σωρό άλλα καμουφλάζ των δαιμόνων: «συνδεθείτε με ανώτερες πνευματικές οντότητες, με ανυψωμένους δασκάλους, με τους αγαπημένους νεκρούς σας, με ένα πνεύμα-οδηγό, με ένα θεό, με μια θεά, με εξωγήινους, με τον ανώτερο εαυτό σας, με την ενέργεια της γης, με τη θεϊκή ενέργεια της φύσης, με τη Μητέρα-Γη, με τα πνεύματα του νερού, με τα πνεύματα (devas) των φυτών, με διάφορα είδη ενεργειών, με τη “θεραπευτική” ενέργεια τουρέικι κτλ». Δηλαδή, γίνετε δοχείο, γίνετε κανάλι για να περάσουν μέσα από σας τα δαιμονικά πνεύματα ή η δαιμονική ενέργεια. Θλιβερές καταστάσεις.

4. Η πλάνη

Δε θα σταθούμε εδώ σε περιπτώσεις απάτης ή υποβολής για οικονομικούς ή άλλους λόγους, ούτε σε περιπτώσεις αυταπάτης, αυθυποβολής, προβολής ή παρερμηνείας, όπου οι διάφορες εμπειρίες που βιώνονται οφείλονται στο υποσυνείδητο, σε ψυχικές καταστάσεις ή σε υποκειμενικές, λαθεμένες ερμηνείες. Θα σταθούμε μόνο στις καταστάσεις της όντως πλάνης.

Παράδειγμα πρώτο: Doreen Virtue.[24] Δηλώνει διδάκτωρ μάντις-αγγελοθεραπεύτρια. Έχει γράψει 22 βιβλία για τον πνευματισμό, που από το 2002 έχουν αρχίσει να μεταφράζονται και να εκδίδονται και στα ελληνικά. Συνομιλεί -λέει- με το Θεό, το Χριστό, το Άγιο Πνεύμα και τους πεθαμένους. Κάνει σε πολλά μέρη του κόσμου σεμινάρια όπως το «Εργαστήρια Αγγέλων και Διαμεσότητας (mediumship)» και το «Συνδεθείτε με τους Αγγέλους σας», όπου «δίνει πληροφορίες για το αγγελικό βασίλειο, τους αρχαγγέλους, τους φύλακες αγγέλους, τους αγγέλους της φύσης, τους αγαπημένους αποθανόντες και τους ανυψωμένους δασκάλους». 

Κάνει καθοδηγούμενο διαλογισμό [25] για να ανακαλύψουν δήθεν οι συμμετέχοντες τα ονόματα  που έχουν οι φύλακες-άγγελοι τους. Έπειτα  τους διδάσκει να εργάζονται με τους «αγγέλους», να λαβαίνουν μηνύματα από αυτούς και να «θεραπεύουν» με τη βοήθειά τους. Σε επόμενο στάδιο οι μαθητευόμενοι ακούνε, βλέπουν και αισθάνονται την παρουσία των πνευμάτων και μπλέκονται σε εξαιρετικά επικίνδυνες καταστάσεις όπως τα «αγγελικά διαβάσματα», η αυτόματη γραφή, η ερμηνεία της αύρας κτλ. Τέλος, έχει εμπνευστεί την τράπουλα «Μαντικές κάρτες θεραπείας με τους Αγγέλους» (Healing with the Angels OracleCards), την οποία στα ελληνικά φρόντισαν, για ευνόητους λόγους, να μεταφράσουν «Θεραπεία με τη βοήθεια των Αγγέλων- κάρτεςΑυτογνωσίας [26]».

Παράδειγμα δεύτερο: Richard Webster. [27] Ταξιδεύει σε όλο τον κόσμο δίνοντας διαλέξεις και οργανώνοντας σεμινάρια για πνευματιστικά θέματα. Έχει γράψει περισσότερα από 35 βιβλία. Διδάσκει ότι οι αρχάγγελοι έχουν διάφορα ονόματα, πέραν αυτών που αναφέρει η Γραφή [28], και προτρέπει τον κόσμο να φανταστεί, να δει και έπειτα να επικαλεστεί τους αρχαγγέλους [29], χρησιμοποιώντας τεχνικές διαλογισμού. Προτείνει να διαλογιστεί κανείς «για να μάθει το όνομα του φύλακα-αγγέλου του» [30],  να δημιουργήσει στο σπίτι του έναν «αγγελικό βωμό» [31] και να κάνει «σύνδεση με την προηγούμενη ζωή».[32] Μιλά για «αναρίθμητους πνευματικούς καθοδηγητές», μεταξύ των οποίων ο «Καθοδηγητής-Διανοούμενος» αν χρειάζεστε βοήθεια στην έρευνα, ο «Πρακτικός Καθοδηγητής», αν έχετε να κάνετε μαστορέματα, ο «Στοργικός Καθοδηγητής» αν νιώθετε μοναξιά, ο «Καθοδηγητής Ψυχαγωγίας»[33] αν χρειάζεστε ψυχαγωγία κτλ. Και βέβαια έχετε και άλλους «αόρατους βοηθούς»˙ «επικοινωνήστε με τα πνεύματα των ζώων, των φυτών, με τα πνεύματα της φύσης».[34]

Παράδειγμα τρίτο: Joyce Keller. [35] «Θεραπεύτρια και σύμβουλος», εμφανίζεται σε διάφορα τηλεοπτικά προγράμματα και έχει ραδιοφωνικό πρόγραμμα στην Αμερική, μέσα από το οποίο συμβουλεύει τους ακροατές. Συμβουλεύει: «Μη σταματάτε ποτέ το διαλογισμό, η επαφή με τους αγγέλους θα αυξηθεί σημαντικά αν δεσμευτείτε να κάνετε διαλογισμό 15 λεπτά 2 φορές την ημέρα.»[36] Χρησιμοποιήστε αιθέρια έλαια της αρωματοθεραπείας, βότανα, ανθοϊάματα Μπαχ, κρυστάλλους κτλ. Θα σας βοηθήσουν να έρθετε σ’επαφή με τους αγγέλους.[37]Διδάσκει, για κάθε περίπτωση, ποια μάντρα-επικλήσεις να χρησιμοποιούν οι  καημένοι οι οπαδοί της, τι να παρακαλούν, σε τι και πώς ναδιαλο-γιστούν, τι να πιστέψουν, τι να νιώσουν, τι να κάνουν και τι να κάψουν στο βωμό, τι ουσίες (ποια αιθέρια έλαια, ποια ανθοϊάματα)  να χρησιμοποιήσουν, τι κρυστάλλους να φορούν ή να κρατούν την ώρα του διαλογισμού [38], για να πετύχουν αυτό που ζητούν. Η μαγεία στο αποκορύφωμά της. Οι επικλήσεις εδώ γίνονται «στους αγγέλους των ταξιδιών, στους αγγέλους των επιχειρήσεων, της αφθονίας, της δύναμης, της αυτοπεποίθησης, του πεπρωμένου, του Εγώ, του πάθους» κ.α.

Τελευταίο παράδειγμα: Παγκόσμια και ΘριαμβεύουσαΕκκλησία.[39] Ιδρύθηκε το 1958 από τον Mark Prophet˙ από το θάνατο του το 1973 ηγείται η σύζυγός του Elizabeth Clare Prophet. Για την οργάνωση αυτή «ο Θεός είναι Πατέρας-Μητέρα, ένα ανδρόγυνο σύνολο», «τα πάντα είναι Θεός» και τα μέλη προσπαθούν «να πραγματώσουν τησυνειδητότητα του Θεού», ασπαζόμενοι το δόγμα των «ανυψωμένων δασκάλων» και της «μετενσάρκωσης».[40] Διδάσκουν [41] ότι οι αρχάγγελοι έχουν τα θηλυκά ταίρια τους. Κηρύττουν ότι «το πνευματικό φως εκδηλώνεται σε 7 ακτίνες. Η κάθε ακτίνα έχει συγκεκριμένο χρώμα, συχνότητα και ποιότητα της συνειδητότητας του Θεού» και «οι αρχάγγελοι υπηρετούν στις 7 ακτίνες του πνευματικού φωτός που συγκεντρώνεται στα 7 τσάκρας του σώματος». «Αν χρησιμοποιήσουμε την ενέργεια των αγγέλων μπορούμε να προοδεύσουμε πολύ περισσότερο στην καθημερινή μας ζωή και στο πνευματικό μονοπάτι.»

Πιστεύουν ότι υπάρχουν «Άγγελοι της Προστασίας, Άγγελοι της Φώτισης, της Αγάπης, της Καθοδήγησης, της Θεραπείας, της Ειρήνης, της Χαράς» κτλ. τους οποίους μπορούμε να διατάξουμε να μας χαρίσουν «πνευματικά δώρα, [όπως] σοφία, ενόραση, σύνδεση με τον Ανώτερο Εαυτό μας» ή «πρακτική βοήθεια», ανάλογα με την «…ειδίκευση» [42] του κάθε «αγγέλου». Σε άλλον απαιτήστε «προστασία από κινδύνους, από τροχαία δυστυχήματα, διαρρήξεις», σε άλλον «να περάσετε εξετάσεις», σε άλλον «βοήθεια στις σχέσεις με τους άλλους», σε άλλον «θεραπεία του σώματος και της ψυχής», μέχρι και «βοήθεια για να προγραμματίσετε την αγορά μιας κατοικίας». «Μάθετε να κάνετε προστακτικές προσευχές»,  «οι προσευχές αυτές σας καθιστούν ικανούς να κατευθύνετε την ενέργεια του Θεού στον κόσμο» και «χρησιμοποιήστε προστακτικές προσευχές, γιατί το να προσεύχεσαι διατάζοντας είναι ο πιο αποτελεσματικός και ισχυρός τρόπος για να τιθασεύσεις την ενέργεια του Θεού.» Τέλος, στις επικλήσεις με τις οποίες προστάζουν τους αγγέλους, χρησιμοποιούν φράσεις όπως«Εις το όνομα του δικού μου Αληθινού Εαυτού και του Ιησού Χριστού καλώ τους αγγέλους να…και ζητώ…», «ΕΓΩ ΕΙΜΙ η ανάσταση και η ζωή της τέλειας υγείας μου που γίνεται πραγματικότητα τώρα», «ΕΓΩ ΕΙΜΙ το αγνό, ακτινοβόλο Θείο σχέδιο της ύπαρξής μου, ΕΓΩ ΕΙΜΙ η πραγματική Αγάπη, ΕΓΩ ΕΙΜΙ Φως, ΕΓΩ ΕΙΜΙ η Θεία Παρουσία, ΕΓΩ ΕΙΜΙ η τελειότητα του Θεού …».

5. Οι  κίνδυνοι

Κάποια από τα προαναφερθέντα ίσως ακούστηκαν συν τοις άλλοις και γελοία και είναι πράγματι απορίας άξιο πώς άνθρωποι, και μορφωμένοι ακόμα, και Χριστιανοί ακόμα, τυφλώνονται τόσο πολύ. Από τη μια τα πνεύματα είναι όντως πολύ πονηρά και από την άλλη οι άνθρωποι κατέχονται από πολύ εγωισμό και συχνά και από άγνοια. Έτσι, δέχονται το διαστρεβλωμένο δόγμα του πνευματισμού ότι για να έχεις ένα θετικό αποτέλεσμα ή για να επικοινωνήσεις με το Θεό χρειάζεται τάχα η μεσολάβηση ενός διάμεσου (μέντιουμ) ή κάποιου πνεύματος. Οι άνθρωποι αυτοί δεν έμαθαν ή δεν κατάλαβαν ότι ο μοναδικός  μεσίτης μεταξύ Θεού και ανθρώπων είναι ο Χριστός. [43] Επιπλέον πέφτουν και στην παγίδα ότι είναι «θεοί» και ότι ο Θεός είναι κάτι απρόσωπο και απρόσιτο κάπου μακριά. Έτσι, καθίσταται αδύνατη η καλλιέργεια μιας προσωπικής σχέσης με το Θεό και καταντούν να θέτουν τον εαυτό τους υπεράνω των αγγέλων, τους οποίους πιστεύουν ότι μπορούν να εξαναγκάσουν να πράξουν ό,τι τους ζητήσουν.

Οι διάφορες ομάδες «αγγελικής επικοινωνίας», παρά  τις επιμέρους διαφοροποιήσεις τους, καθησυχάζουν συχνά ότι μπορείτε να πιστεύετε στη θρησκεία σας και να ασχολείστε και με αυτές τις επικοινωνίες καιψευδοθεραπείες, αρκεί να κάνετε «προσευχή» και «να ακολουθείτε τις οδηγίες του Θεού». Αλλά όταν λένε «προσευχή» εννοούν διαλογισμό και δαιμονικές επικλήσεις, με τις οποίες ο άνθρωπος παραπλανάται να πιστεύει ότι θα κερδίσει τα πάντα: γνώση, δύναμη, επιρροή των άλλων, επίτευξη των όποιων στόχων, θεραπεία. 

Η προσευχή, όμως, έχει να κάνει με την ταπεινή προσφυγή στο πρόσωπο του Χριστού και όχι με καταστάσεις μαγείας όπου ζητάς και περιμένεις να λάβεις αυτό ακριβώς που θέλεις εξαναγκάζοντας δήθεν το Θεό. Η προσευχή ουδεμία σχέση έχει με θετική σκέψη, με διαλογισμό, με τεχνικές επικοινωνίας με πνεύματα. Όλα αυτά την εξουδετερώνουν και επιτρέπουν στους δαίμονες να παρουσιαστούν ως άγγελοι, να κερδίσουν την εμπιστοσύνη των ανθρώπων και να τους κατεξουσιάσουν. Επιπλέον, όταν λένε «οδηγίες του Θεού» εννοούν καθοδήγηση από πονηρά πνεύματα. Δηλαδή, ο άνθρωπος στρέφεται εωσφορικά προς το σπουδαίο -υποτίθεται- «Ανώτερο Εαυτό του» και στα σκοτεινά πνεύματα  που προσκλήθηκαν κι έπειτα αρνούνται να φύγουν.

Οι κίνδυνοι συνοψίζονται ως εξής:

α. επιπτώσεις στη σωματική και ψυχική υγεία, όπως ασθένειες, επιθέσεις πνευμάτων,  συναισθηματικά  μαρτύρια, πρόωροι θάνατοι, αυτοκτονίες [44]

β. διάσπαση της προσωπικότητας και κυριαρχία από φοβερό αίσθημα φόβου [45]

γ. εξάρτηση από τα πονηρά πνεύματα [46]

δ. εμπλοκή με σατανισμό [47]. Αφού συχνά, όπως αποδεικνύεται από τα σχετικά συγγράμματα, καταλήγει κανείς από «κανάλι αγγέλων» να κάνει επικλήσεις δαιμόνων, με το όνομά τους, γνωρίζοντας τι κάνει.

ε. άρνηση της σωτηρίας, αφού όλη αυτή η καλλιέργεια του εγωισμού κλείνει το δρόμο προς τη μετάνοια.

6. Η αντιμετώπιση

 Λέει η Γραφή: «στους έσχατους καιρούς θα αποστατήσουν μερικοί από την πίστη και θα προ-σκολληθούν σε πνεύματα παραπλανητικά και σε διδασκαλίες δαιμονικές». [48] Σημεία των καιρών; Ποιος ξέρει;  Ποια η ευθύνη των ποιμένων [=ιερέων], αλλά και του κάθε χριστιανού; Κανείς που ανήκει στο Σώμα του Χριστού δεν δικαιούται να επαναπαύεται. Η σωτηρία βέβαια ανήκει στο Χριστό, αλλά κι εμείς δεν πρέπει να κάνουμε ό,τι μπορούμε;

Σε εποχές λυσσαλέου πολέμου η αδιαφορία συντελεί στο θάνατο. Ας μην κατηγορούμε τους άλλους γι’ αυτά που δεν κάνουν. Ας μην κατηγορούμε τους αιρετικούς -«κοίταξε τι κάνουν, σα δε ντρέπονται»- και τελειώσαμε. Ας κάνουμε εμείς, εκεί που βρίσκεται ο καθένας μας, ό,τι μπορούμε. Ας χρησιμοποιήσουμε τα όπλα μας : ευαισθητοποίηση, ενημέρωση και κυρίως προσευχή. Αρκεί να μπει ο ακρογωνιαίος λίθος που είναι η προσωπική μας μετάνοια και κάθαρση˙ χωρίς αυτά, όχι μόνον δε βοηθούμε, αλλά προσθέτουμε κι εμείς στην κόλαση του μεταπτωτικού κόσμου.

Επιτακτική προβάλλει η ανάγκη ορθής κατήχησης. Χρειάζεται να μάθουμε σε βάθος την πίστη μας. Να μπούμε στον κόπο να γνωρίσουμε και κυρίως να βιώσουμε την Ορθοδοξία. Γιατί μόνο μέσα στο χώρο της αληθινής θεραπείας και της κατεξοχήν ελευθερίας μπορεί κανείς να βιώσει την αγάπη του Θεού, που νικά κάθε φόβο και κάθε τυραννία του διαβόλου.

ΠΗΓΗ : Περιοδικό ΔΙΑΛΟΓΟΣ, τεύχος 37, Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2004

"Νεκρός": Για τους αγγέλους κλικ επίσης εδώ και εδώ.

---

[1] Dr Ankerberg, John & Dr Weldon, John, Encyclopedia of New Age Beliefs, Harvest House Publishers,1996, σελ. 80.

[2] To channelling, το οποίο αναλύεται στη συνέχεια,  σημαίνει το να γίνεται ο άνθρωπος κανάλι μέσα από το οποίο περνούν τα διάφορα πνεύματα.

[3] Encyclopedia of New Age Beliefs, όπου παραπάνω, σελ. 90.

[4] δες 1

[5] http://www.spr.ac.uk/index.php3?page=conf2004

[6]http://www.crossroad.to/Books/BraveNewSchools/4-Global%20Spirituality.html

[7] http://www.nfsh.org.uk/healing.html

[8] όπου παραπάνω.

[9] Oι λέξεις  συντονίζομαι, συντονισμός επαναλαμβάνoνται συχνά σε περιβάλλοντα αποκρυφιστικά.  Παρόμοιες λέξεις που πρέπει να μας υποψιάζουν ότι υπάρχει  πρόβλημα  είναι : ενέργεια, σύνδεση, γείωση, δόνηση, ευθυγράμμιση,  επαφή με τον «Ανώτερο Εαυτό».

[10] http://www.nfsh.org.uk/explanation.html

[11] Ο πνευματισμός είναι η επικοινωνία με τα πνεύματα, η επίκληση των πνευμάτων για κάποιο σκοπό.

[12] Με τους πεθαμένους δεν μπορεί ποτέ να επικοινωνήσει κανείς και όσοι ισχυρίζονται κάτι τέτοιο ή ψεύδονται ή επικοινωνούν με δαιμονικά πνεύματα που τους ξεγελούν ότι είναι δήθεν νεκροί άνθρωποι.

[13] “Angel Times Magazine”, editor Linda Vephula, Atlanta, GA.

[14] “Τhe Christian Parapsychologist”,Εdit: Rev. Michael Perry, Publ: Churches’ Fellowship for Psychical and Spiritual Studies

[15] “Τhe Christian Parapsychologist”, vol. 5, no 7 στο: Encyclopedia of New Age Beliefs, όπου παραπάνω, σελ. 40.

[16] + π. Αλεβιζόπουλου Αντ., Ο Αποκρυφισμός στο φως της Ορθοδοξίας-Νεοαποκρυφισμός, εκδ. Διάλογος, 1996, σελ.285-291.

[17] Encyclopedia of New Age Beliefs, όπου παραπάνω, σελ. 26.

[18] http://logosresourcepages.org/na-dict.html

[19] Encyclopedia of New Age Beliefs, ένθ.ανωτ., σελ. 80 πρβλ. και π. Αλεβιζόπουλου Αντ.,όπου παραπάνω, σελ. 270.

[20] όπου παραπάνω.

[21] Β΄ Κορινθίους. 11:14 [Σημείωση του blog μας: για τις παραπομπές στην Καινή Διαθήκη μπείτε εδώ].

[22] Λευιτικόν, 19:31, Δευτερονόμιον 18:9-12, Ησαΐας 8:19-20 [για τις παραπομπές στην Παλαιά Διαθήκη, εδώ].

[23] Κατά Ιωάνην 8:44

[24] Τα στοιχεία που ακολουθούν έχουν ληφθεί με ακρίβεια από την ιστοσελίδα και τα βιβλία της.

[25] Ο διαλογισμός αποτελεί εξαιρετικά επίκινδυνη πρακτική που μπορεί να οδηγήσει σε ποικίλα σοβαρά προβλήματα.

[26] Η υπογράμμιση δική μας.

[27] Τα στοιχεία που ακολουθούν έχουν ληφθεί από σχετικό βιβλίο του.

[28] σελ. 36.

[29] σελ. 60-62.

[30] σελ.74.

[31] σελ.129.

[32] σελ. 259-267. Εννοείται ότι τα περί «προηγούμενης ζωής» συνιστούν πλάνη.

[33] σελ. 221-232.

[34] σελ.268-276.

[35] Τα στοιχεία που ακολουθούν έχουν ληφθεί από σχετικό βιβλίο της.

[36] σελ. 15.

[37] σελ. 39-42.

[38] σελ. 57-164.

[39] Church Universal and Triumphant ή  Summit Lighthouse. Αποτελεί παρακλάδι της ομάδας  Ι ΑΜ.

[40] http://www.watchman.org/profile/unipro.htm

[41] Τα στοιχεία που ακολουθούν ελήφθησαν με ακρίβεια από τα βιβλία και την ιστοσελίδα τους.

[42] Ο όρος είναι δικός μας.

[43] Α΄  Τιμόθεον 2: 5. [Καινή Διαθήκη]

[44] Encyclopedia of New Age Beliefs, όπου παραπάνω, σελ. 111-112.

[45] Αρχιμ.Τσιάκκα Χριστοφ, Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Θρησκειών και Αιρέσεων, Ι.ΜΤροοδιτίσσης, Κύπρος,2002, σελ. 809.

[46] όπου παραπάνω.

[47] όπου παραπάνω.

[48] Α΄ Τιμόθεον 4:1.

Read More