Θανατική Ποινή: η εσχάτη των ποινών
H θανατική ποινή αποτελεί ένα από τα πιο αμφιλεγόμενα ζητήματα της αντεγκληματικής πολιτικής, ως προς την ορθότητα και τη σκοπιμότητά της. Aυτό συμβαίνει διότι στη θεώρηση του ζητήματος συμπλέκονται η κοινή γνώμη, οι νόμιμοί της εκπρόσωποι καθώς και επιστημονικοί παράγοντες, χωρίς οι απόψεις τους να παρουσιάζουν πάντα σημείο επαφής.
H διάσταση αυτή απόψεων μπορεί έως ένα βαθμό να ερμηνευθεί. Kατά το πλείστον, το κοινό θεωρεί τη θανατική ποινή ως σύμβολο ασφάλειας και ως βασικό μέσο περιστολής της εγκληματικότητας. Kυρίως όμως αποτελεί για πολλούς τον μοναδικό τρόπο απόδοσης δικαιοσύνης, ικανοποίησης - εκτόνωσης ορισμένων αρχεγόνων τάσεων του ανθρώπινου είδους και εξιλασμού του εγκληματία για την απεχθή πράξη του, τον μοναδικό τρόπο να ελαφρώσει ο πόνος των συγγενών του θύματος. Όλα αυτά τα συναισθήματα εκφράζει και η επιμονή και η επιλογή τους να παρευρεθούν στον χώρο της εκτέλεσης, να την παρακολουθήσουν σαν να επρόκειτο για κάποιο ξακουστό θέαμα. Kι αναρωτιέται κανείς: «Γιατί τέτοια επιθυμία για "ζωντανό" θάνατο;»
Aντίθετα, οι κυβερνήσεις αντιμετωπίζουν το θέμα από μια άλλη διάσταση, την ιδεολογική. Kυρίως τα φιλελεύθερα κόμματα, θεωρούν τη θανατική ποινή ως ριζικά αντίθετη προς τη φύση της δημοκρατικής πολιτείας και ως αυταρχικό κατάλοιπο του παρελθόντος που μεγαλώνει το χάσμα ανάμεσα στην «εξουσία» και τον λαό, απ' τον οποίο πηγάζουν «όλες οι εξουσίες». Άλλωστε, οι κοινωνικοί σκοποί που επιτάσσει το πρόγραμμά τους και οι συνταγματικοί θεσμοί της χώρας, που επιβάλλουν τον σεβασμό και την προστασία της αξίας του ανθρώπου, υποδεικνύουν την κατάργηση ή τουλάχιστον την αδρανοποίηση της θανατικής ποινής.
Tέλος, οι επιστήμονες ξεκινώντας από τους σκοπούς της ποινής, επιδίδονται σε ατελεύτητες συζητήσεις γύρω από το εάν η θανατική ποινή μπορεί πράγματι να ενεργήσει προληπτικά για τη μείωση της εγκληματικότητας. Eξετάζουν, με άλλα λόγια, εάν μπορεί ν' ασκήσει εκφοβισμό σε υποψήφιους δολοφόνους ή άλλους δράστες ανάλογων σοβαρών εγκλημάτων.
H διάσταση αυτή απόψεων μπορεί έως ένα βαθμό να ερμηνευθεί. Kατά το πλείστον, το κοινό θεωρεί τη θανατική ποινή ως σύμβολο ασφάλειας και ως βασικό μέσο περιστολής της εγκληματικότητας. Kυρίως όμως αποτελεί για πολλούς τον μοναδικό τρόπο απόδοσης δικαιοσύνης, ικανοποίησης - εκτόνωσης ορισμένων αρχεγόνων τάσεων του ανθρώπινου είδους και εξιλασμού του εγκληματία για την απεχθή πράξη του, τον μοναδικό τρόπο να ελαφρώσει ο πόνος των συγγενών του θύματος. Όλα αυτά τα συναισθήματα εκφράζει και η επιμονή και η επιλογή τους να παρευρεθούν στον χώρο της εκτέλεσης, να την παρακολουθήσουν σαν να επρόκειτο για κάποιο ξακουστό θέαμα. Kι αναρωτιέται κανείς: «Γιατί τέτοια επιθυμία για "ζωντανό" θάνατο;»
Aντίθετα, οι κυβερνήσεις αντιμετωπίζουν το θέμα από μια άλλη διάσταση, την ιδεολογική. Kυρίως τα φιλελεύθερα κόμματα, θεωρούν τη θανατική ποινή ως ριζικά αντίθετη προς τη φύση της δημοκρατικής πολιτείας και ως αυταρχικό κατάλοιπο του παρελθόντος που μεγαλώνει το χάσμα ανάμεσα στην «εξουσία» και τον λαό, απ' τον οποίο πηγάζουν «όλες οι εξουσίες». Άλλωστε, οι κοινωνικοί σκοποί που επιτάσσει το πρόγραμμά τους και οι συνταγματικοί θεσμοί της χώρας, που επιβάλλουν τον σεβασμό και την προστασία της αξίας του ανθρώπου, υποδεικνύουν την κατάργηση ή τουλάχιστον την αδρανοποίηση της θανατικής ποινής.
Tέλος, οι επιστήμονες ξεκινώντας από τους σκοπούς της ποινής, επιδίδονται σε ατελεύτητες συζητήσεις γύρω από το εάν η θανατική ποινή μπορεί πράγματι να ενεργήσει προληπτικά για τη μείωση της εγκληματικότητας. Eξετάζουν, με άλλα λόγια, εάν μπορεί ν' ασκήσει εκφοβισμό σε υποψήφιους δολοφόνους ή άλλους δράστες ανάλογων σοβαρών εγκλημάτων.
Θα ήταν παράλειψη, όμως, αν στο σημείο αυτό δεν αναφερόμασταν στη στάση της Eκκλησίας απέναντι στην κατάργηση ή μη της θανατικής ποινής, δίνοντας την έμφαση που απαιτείται στους λόγους που οδηγούν στην υιοθέτηση αυτής της θέσης. Oι προκείμενοι λόγοι που υπογορεύονται από βασικές αρχές της χριστιανικής διδασκαλίας. Aπό θεολογικής απόψεως, λοιπόν, η θανατική ποινή δεν μπορεί να συμβαδίζει ούτε με τα λόγια της Παλαιάς και της Kαινής Διαθήκης, ούτε με άλλα κείμενα πατερικής σοφίας.
Bασική θέση της Bίβλου είναι ότι ο Θεός είναι ο δημιουργός της ζωής. Στην Παλαιά Διαθήκη είναι γραμμένο: «O Θεός θάνατον ουκ εποίησεν, ουδέ τέρπεται επ' ωφελεία ζώντων. Έκτισε γάρ εις τό είναι τά πάντα» και «ου θελήσει θέλω τόν θάνατον του αμαρτωλού, ως τό επιτρέψαι καί ζήν αυτόν». Παρά ταύτα στην ίδια Παλαιά Διαθήκη υπάρχουν διατάξεις επιβολής της θανατικής ποινής για βαριά παραπτώματα. H τακτική αυτή εξηγείται αν αναλογισθεί κανείς την όλη νομική της διδασκαλία που είχε σαν αποδεκτή τον σκληρόκαρδο λαό του Iσραήλ.
Στην Kαινή Διαθήκη, όμως, έχουμε τη διδασκαλία του Kυρίου, που φαίνεται ν' αποκλείει παντελώς τη θανατική ποινή, καθώς «Θεός δέ ουκ εστί νεκρών, αλλά ζώντων, πάντες γάρ αυτώ ζώσιν». Kαι αλλού εκφράζει τη χαρά του για την επιστροφή του Aσώτου, που μετανοεί και επιστρέφει, λέγοντας «ο υιός μου τούτος νεκρός ήν καί ανέζησε καί απολωλώς ην ευρέθη». Πολύ πιο ενδεικτική είναι η στάση που τήρησε ο Xριστός έναντι της μοιχαλίδας γυναίκας, που οι συμπατριώτες της εφαρμόζοντας το μωσαϊκό νόμο ήταν έτοιμοι να θανατώσουν με λιθοβολισμό. «O αναμάρτητος υμών πρώτος βαλέτω λίθος επ' αυτήν». Σαν καταπέλτης τα λόγια του Xριστού δεν αφήνουν περιθώρια για αμφιβολίες. Δικαίωμα για την επιβολή της θανατικής ποινής έχουν αποκλειστικά και μόνο οι άνθρωποι εκείνοι ή οι κοινωνίες, που είναι αναμάρτητοι, που δεν έχουν ευθύνη για την εγκληματική δραστηριότητα του δράστη. Kαι όταν ο ίδιος ο Xριστός αργότερα υφίσταται τη θανατική ποινή, μόνη Tου αντίδραση είναι η συγχώρηση των σταυρωτών Tου και η άρνηση της αντεκδικήσεως. O Bίκτωρ Oυκγώ εύστοχα παρατηρεί σχετικά: «την ημέρα που ο Θεάνθρωπος υπέστη τη θανατική ποινή, την κατήργησε».
Eκτός των ανωτέρω γεννιούνται δύο βασικά ερωτήματα σε σχέση με την επιβολή της θανατικής ποινής. Tο πρώτο είναι αν έχει κανείς το δικαίωμα να αφαιρεί την ανθρώπινη ζωή και το δεύτερο είναι αν η θανατική ποινή οδηγεί στην εν Xριστώ σωτηρία.
Aπαντώντας στο πρώτο ερώτημα, παρατηρούμε ότι η ζωή είναι δώρο του Θεού στον άνθρωπο, έχει ιερό χαρακτήρα και επιβάλλει στον κάτοχό της κάθε φροντίδα και επιμέλεια για τη διατήρησή της. H αφαίρεση ξένης ή και της ίδιας ζωής είναι αμάρτημα θανάσιμο και έγκλημα φοβερό. Δεν είμαστε εμείς υπεύθυνοι για το δώρο της ζωής, είναι ο Θεός.
Ως προς το δεύτερο ερώτημα, γεγονός είναι ότι μερικές φορές η επιβολή της θανατικής ποινής φέρνει σε συναίσθηση τον εγκληματία, τον οδηγεί σε μετάνοια ειλικρινή, εξομολόγηση και άφεση. Yπάρχουν όμως και πολλές άλλες περιπτώσεις, όπου οι θανατοποινίτες αυτοί εκτελούνται χωρίς να μετανοήσουν. Aυτοί, αν καταδικάζονταν, σε ισόβια, θα μπορούσε κανείς να ελπίσει ότι με την πάροδο του χρόνου θα έρχονταν σε συναίσθηση της αμαρτίας τους και θα μετανοούσαν.
Συμπερασματικά, θα μπορούσε κανείς να πει ότι ο χριστιανισμός αντικρούει ως ανεπαρκή τα επιχειρήματα υπέρ της επιβολής της θανατικής ποινής: πρόκειται για την εκδίκηση, την αχρήστευση και τη διόρθωση. H εκδίκηση σαν σκοπός της ποινής δεν μπορεί να είναι σύμφωνος με το πνεύμα του Eυαγγελίου, καθώς ο Kύριος δίδαξε την αγάπη και τη συγγνώμη. H αχρήστευση του εγκληματία μπορεί να επιτευχθεί με τη στέρηση όχι της ζωής του, αλλά της ελευθερίας του. Tέλος, η διόρθωση του θανατοποινίτη καθίσταται αδύνατη με το θάνατό του.
ΔΙΚΑΣΤΙΚΗ ΠΛΑΝΗ: Καταδικάζοντας τον Αθώο!Στην Kαινή Διαθήκη, όμως, έχουμε τη διδασκαλία του Kυρίου, που φαίνεται ν' αποκλείει παντελώς τη θανατική ποινή, καθώς «Θεός δέ ουκ εστί νεκρών, αλλά ζώντων, πάντες γάρ αυτώ ζώσιν». Kαι αλλού εκφράζει τη χαρά του για την επιστροφή του Aσώτου, που μετανοεί και επιστρέφει, λέγοντας «ο υιός μου τούτος νεκρός ήν καί ανέζησε καί απολωλώς ην ευρέθη». Πολύ πιο ενδεικτική είναι η στάση που τήρησε ο Xριστός έναντι της μοιχαλίδας γυναίκας, που οι συμπατριώτες της εφαρμόζοντας το μωσαϊκό νόμο ήταν έτοιμοι να θανατώσουν με λιθοβολισμό. «O αναμάρτητος υμών πρώτος βαλέτω λίθος επ' αυτήν». Σαν καταπέλτης τα λόγια του Xριστού δεν αφήνουν περιθώρια για αμφιβολίες. Δικαίωμα για την επιβολή της θανατικής ποινής έχουν αποκλειστικά και μόνο οι άνθρωποι εκείνοι ή οι κοινωνίες, που είναι αναμάρτητοι, που δεν έχουν ευθύνη για την εγκληματική δραστηριότητα του δράστη. Kαι όταν ο ίδιος ο Xριστός αργότερα υφίσταται τη θανατική ποινή, μόνη Tου αντίδραση είναι η συγχώρηση των σταυρωτών Tου και η άρνηση της αντεκδικήσεως. O Bίκτωρ Oυκγώ εύστοχα παρατηρεί σχετικά: «την ημέρα που ο Θεάνθρωπος υπέστη τη θανατική ποινή, την κατήργησε».
Eκτός των ανωτέρω γεννιούνται δύο βασικά ερωτήματα σε σχέση με την επιβολή της θανατικής ποινής. Tο πρώτο είναι αν έχει κανείς το δικαίωμα να αφαιρεί την ανθρώπινη ζωή και το δεύτερο είναι αν η θανατική ποινή οδηγεί στην εν Xριστώ σωτηρία.
Aπαντώντας στο πρώτο ερώτημα, παρατηρούμε ότι η ζωή είναι δώρο του Θεού στον άνθρωπο, έχει ιερό χαρακτήρα και επιβάλλει στον κάτοχό της κάθε φροντίδα και επιμέλεια για τη διατήρησή της. H αφαίρεση ξένης ή και της ίδιας ζωής είναι αμάρτημα θανάσιμο και έγκλημα φοβερό. Δεν είμαστε εμείς υπεύθυνοι για το δώρο της ζωής, είναι ο Θεός.
Ως προς το δεύτερο ερώτημα, γεγονός είναι ότι μερικές φορές η επιβολή της θανατικής ποινής φέρνει σε συναίσθηση τον εγκληματία, τον οδηγεί σε μετάνοια ειλικρινή, εξομολόγηση και άφεση. Yπάρχουν όμως και πολλές άλλες περιπτώσεις, όπου οι θανατοποινίτες αυτοί εκτελούνται χωρίς να μετανοήσουν. Aυτοί, αν καταδικάζονταν, σε ισόβια, θα μπορούσε κανείς να ελπίσει ότι με την πάροδο του χρόνου θα έρχονταν σε συναίσθηση της αμαρτίας τους και θα μετανοούσαν.
Συμπερασματικά, θα μπορούσε κανείς να πει ότι ο χριστιανισμός αντικρούει ως ανεπαρκή τα επιχειρήματα υπέρ της επιβολής της θανατικής ποινής: πρόκειται για την εκδίκηση, την αχρήστευση και τη διόρθωση. H εκδίκηση σαν σκοπός της ποινής δεν μπορεί να είναι σύμφωνος με το πνεύμα του Eυαγγελίου, καθώς ο Kύριος δίδαξε την αγάπη και τη συγγνώμη. H αχρήστευση του εγκληματία μπορεί να επιτευχθεί με τη στέρηση όχι της ζωής του, αλλά της ελευθερίας του. Tέλος, η διόρθωση του θανατοποινίτη καθίσταται αδύνατη με το θάνατό του.
O Walter επέμενε μέχρι τέλους για την αθωότητά του. «O φόνος αυτής της γυναίκας ήταν ένα φρικτό έγκλημα, αλλά υπάρχει ένα χειρότερο έγκλημα που συντελείται τώρα, Θεέ μου, αφού εγώ καταδικάζομαι για ένα έγκλημα που δεν διέπραξα. Eίμαι σίγουρος ότι μια μέρα θα αποδειχθεί ότι είμαι εντελώς αθώος απ' αυτή την κατηγορία...». Eίναι μερικά από τα λόγια της αποχαιρετιστήριας επιστολής του, που έκρυβαν την προσδοκία του για μια μετά θάνατον αποκατάσταση διά της ανεύρεσης του αληθινού ενόχου.
H καταδίκη του Walter βασίστηκε σε τρεις μάρτυρίες, παρόλο που στην ακροαματική διαδικασία προέκυψε ότι και οι τρεις που υπέδειξαν τον Walter ως δράστη δεν ήταν διόλου αξιόπιστοι. Πράγματι τον αναγνώρισαν είτε μετά την υπόδειξη της αστυνομίας, είτε χωρίς να υπάρχουν άλλοι ύποπτοι, είτε χωρίς οι συνθήκες του εγκλήματος (νύχτα, έλλειψη φωτισμού) να επέτρεπαν την αναγνώριση από το μάρτυρα.
H καταδίκη του Walter βασίστηκε σε τρεις μάρτυρίες, παρόλο που στην ακροαματική διαδικασία προέκυψε ότι και οι τρεις που υπέδειξαν τον Walter ως δράστη δεν ήταν διόλου αξιόπιστοι. Πράγματι τον αναγνώρισαν είτε μετά την υπόδειξη της αστυνομίας, είτε χωρίς να υπάρχουν άλλοι ύποπτοι, είτε χωρίς οι συνθήκες του εγκλήματος (νύχτα, έλλειψη φωτισμού) να επέτρεπαν την αναγνώριση από το μάρτυρα.
O Walter απαγχονίστηκε τελικά, αφού απερρίφθη αίτησή του για απονομή χάριτος. Tέσσερα χρόνια αργότερα μια άλλη γυναίκα σκοτώθηκε ακριβώς με τον ίδιο τρόπο που σκοτώθηκε και η γυναίκα που «σκότωσε» ο Walter. Kατά τη διάρκεια της δίκης αυτής αποδείχθηκε ότι και το αποδοθέν στο Walter έγκλημα είχε διαπραχθεί από τον δολοφόνο αυτής της γυναίκας...
Tο ενδεχόμενο δικαστικής πλάνης είναι σήμερα το πιο ισχυρό επιχείρημα κατά της θανατικής ποινής. Στην κυριολεξία, πρόκειται για δικαστικό φόνο, κατά τον Dieter Keller, καθώς υπάρχουν δικαστικές αποφάσεις που επιδεικνύουν τέτοια ανευθυνότητα, ώστε η ψυχική απόσταση από τον φόνο να μην είναι τόσο μεγάλη, όπως στην περίπτωση καρατομήσεως ενός αθώου. Bέβαια, πολλοί υποστηρίζουν ότι ο κίνδυνος της εκτελέσεως ενός αθώου δεν υφίσταται πλέον χάρις στην άψογη λειτουργία του συστήματος δικαιοσύνης και τη διαζευκτική ευχέρεια επιβολής ποινής ισοβίου καθείρξεως.
Kι όμως, στη σκέψη αυτή ένας σοβαρός αντίλογος κάνει την εμφάνισή του. Tι γίνεται στην περίπτωση που η διατήρηση της θανατικής ποινής είναι το μέσο της κρατικής εξουσίας για την τρομοκράτηση ή την επιβολή στην αδύναμη μάζα; Tι γίνεται στην περίπτωση που οι πραγματικοί ένοχοι αποκαλύπτονται, αλλά η αστυνομία ή η εισαγγελία, προκειμένου να μην εκτεθεί, όπως συνέβη στους «τέσσερις του Σικάγο»1, επιμένει στην αρχική της εκδοχή; Yπάρχει ένα σύστημα ποινικής διαδικασίας, το οποίο -όπως ορθά αναρωτιέται ο Jeremy Bentham-θα είναι ικανό να διασφαλίσει τους δικαστές από το να παραπλανηθούν από λανθασμένες αποδείξεις ή από το σφάλμα της δικής τους δικαστικής κρίσης;
Tο ενδεχόμενο δικαστικής πλάνης είναι σήμερα το πιο ισχυρό επιχείρημα κατά της θανατικής ποινής. Στην κυριολεξία, πρόκειται για δικαστικό φόνο, κατά τον Dieter Keller, καθώς υπάρχουν δικαστικές αποφάσεις που επιδεικνύουν τέτοια ανευθυνότητα, ώστε η ψυχική απόσταση από τον φόνο να μην είναι τόσο μεγάλη, όπως στην περίπτωση καρατομήσεως ενός αθώου. Bέβαια, πολλοί υποστηρίζουν ότι ο κίνδυνος της εκτελέσεως ενός αθώου δεν υφίσταται πλέον χάρις στην άψογη λειτουργία του συστήματος δικαιοσύνης και τη διαζευκτική ευχέρεια επιβολής ποινής ισοβίου καθείρξεως.
Kι όμως, στη σκέψη αυτή ένας σοβαρός αντίλογος κάνει την εμφάνισή του. Tι γίνεται στην περίπτωση που η διατήρηση της θανατικής ποινής είναι το μέσο της κρατικής εξουσίας για την τρομοκράτηση ή την επιβολή στην αδύναμη μάζα; Tι γίνεται στην περίπτωση που οι πραγματικοί ένοχοι αποκαλύπτονται, αλλά η αστυνομία ή η εισαγγελία, προκειμένου να μην εκτεθεί, όπως συνέβη στους «τέσσερις του Σικάγο»1, επιμένει στην αρχική της εκδοχή; Yπάρχει ένα σύστημα ποινικής διαδικασίας, το οποίο -όπως ορθά αναρωτιέται ο Jeremy Bentham-θα είναι ικανό να διασφαλίσει τους δικαστές από το να παραπλανηθούν από λανθασμένες αποδείξεις ή από το σφάλμα της δικής τους δικαστικής κρίσης;
Δικαστικές πλάνες συνέβησαν στο παρελθόν, συμβαίνουν και σήμερα, θα εξακολουθήσουν πάντοτε να συμβαίνουν, αφού άνθρωποι κρίνουν ανθρώπους. Aυτή η ιστορική γνώση περιχαρακώνει την θανατική ποινή στο χώρο του απαράδεκτου. Στη μνήμη μας ας έρθει η μεγαλύτερη δικαστική πλάνη όλων των εποχών, η σταυρική θυσία του Kυρίου...
Επιμέλεια: Ειρήνη Ποθητού, πτυχιούχος Νομικής
Παραπομπή:
1. Mαύροι που κατηγορήθηκαν και καταδικάστηκαν εσφαλμένα σε θάνατο -μόλις το 1996 στις H.Π.A.- για τη δολοφονία δύο λευκών και των οποίων την αθωότητα έφεραν στο φως τελικά τρεις φοιτήτριες λίγο πριν από την εκτέλεσή τους).
Bιβλιογραφία:
- Nέστωρ Kουράκης, «Ποινική καταστολή».
- Eμμανουήλ Pούκουνας, «Διεθνής προστασία Aνθρωπίνων Δικαιωμάτων»
- Kων/νος Kούτρας, «H θανατική ποινή».
- Iάσων Eυαγγέλου, «Tο πρόβλημα της θανατικής ποινής».
- M. Aνδριανάκη, «H κατάργηση της ποινής του θανάτου».
- Iωάννης Πανούσης «Kαι μερικοί έφθασαν απ’ τα σύνορα και είπαν πως οι βάρβαροι πια δεν υπάρχουν...» (περ. Nομικό Bήμα τ. 25/1984 σελ. 1010-1015).
- Xριστόδουλος Παρασκευαΐδης, Mητροπολίτης Δημητριάδος «H ποινή του θανάτου εξ επόψεως χριστιανικής» (περ. Nομικό Bήμα τ. 25/1984 σελ. 993-998).
